I. - Eos, qui animum ad rerum civilium certamen instruunt, corporum robora experiri vel consentaneum est: absonum vero ac turpe, ubi acria corpora atque impigra aliqua langueant ingeniorum remissione, si, qui pugili obsistit, cedat inlecebris, et, qui victor a labore discedit, a cupiditate vincatur. nam quicquid pulchrum et decorum fit, quicquid idoneum civitati, animi potius quam corporis viribus efficitur, cum animum sponte vis corporis sequatur, quae, dum viget ille, valet, dum paullum ille cessat, segniter vel temere agatur necesse est. cum igitur vehementer rapiamur ad opes patriae augendas remque publicam opera et consilio iuvare studeamus, cumque ideo talis sit fortuna civitatis futura, qualia fuerint corporum animorumque robora, inesse oportet in robusto corpore parem animi vigorem ac vim. qui eiusmodi est, ut laudem adpetat atque honestatem, a turpitudine abhorreat, pareat necessitati, nihil contra aequitatem contendat, in rebus secundis modestiam discat maioresque ab adversis sumat vires, in laboribus denique et et periculis obeundis utilitatem et salutem reipublicae spectet, minime suam.

II. - Plura nimirum cernimus optime geri, sine armis, consilio urbano: immo in re ipsa militari, ubi plurimum posse videntur brachia lacertique, haud obiectu quamvis validorum corporum superior pugna evadit, pectoribus nisi firmis et praesentia animorum sustentantur inlata signa. quo quidem simul coalescente animi corporisque robore unaque conspirante maximas ortas esse invenimus dominationes, ut Medorum a Cyro conditum regnum, Macedonicum a Philippo, nobilemque imprimis illam Atheniensium civitatem ad tantam excellentiam ac dignitatem evectam esse, ut Romae, alteri si locus esse posset, ea urbs propius accesserit. Urbem autem nostram, praeclarissimam et magnificentissimam ab exiguis initiis brevi temporis intervallo ita auctam, ut summum iam tum ominaretur Conditori imperium, fortia faciendo patiendoque, disciplina atque officio, ad eam crevisse potentiam magnitudinemque, quae fines orbis terrarum et nomen sibi aequaret, haud humanum sane visum opus, quis ignorat?

III. - Quam non tantum prospera bellorum fortuna iuvit, quantum in calamitate maior animus et promptus ardor reficiendi vires. neque tam virorum fortitudo quam feminarum, aut multorum impetus quam unius audacia vel paucorum. hostem a ponte vir unus Horatius arcet, fregitque superbiam Etrusci Porsinnae magis Muci iniecta ardenti igni dextra et coniurata iuventus imbellisque virginis virile ingenium, quam moverat Valeri consulis intentio per occasionem invadendi. pari morte interfecti Decii labantem aciem fortissime restituere et fugientem retinuere victoriam. nec singulare traditur exemplum, aemula nondum domita Italicarum nationum ferocia armisque pertinaciter ingruente, adversus Gallos simul et praedones tam ingentem dilectum habitum esse, ut sub divo Augusto vix contra externam vim tot pedites equitesque conscribere potuerint universae imperi vires divitiis luxuriaque laborantes. quo ipso tempore miraculo item fuere totiens superati Volsci et Aequi et Veientes usque redintegratis copiis renovantes bella. quidni? nempe in Italica stirpe tale ingenuae virtutis edidere portentum di, ut dubium sit, utrum acerrimum hominum genus exceperit fata, an condiderit.

IV. - Quid praeterea de iis, quibus animorum vis ac fortitudo maxime elucet, de parsimonia et diligentia, de iustitia atque humanitate, de ordine modoque in omnibus rebus? qua frugalitate rei familiari consulerent, qua potissimum concordia communi bono? quid de severitate et sanctitate senatus? quid de fide magistratuum, de temperantia imperatorum?
Quamquam multa in Africano erant, ac maiora, quae laudanda essent, laudatus ille est, quod fuisset abstinens: armis qui vicerat, Hannibal oppressus est Campana mollitia. in altero eversam Carthaginem laus continentiae superavit, cum copiosissimae opulentissimaeque urbis nihil domus eius praeferret praeter nomen ac memoriam; in altero traiecta Alpium iuga, tot caesorum consularium exercituum gloriam, tot victorias infestisque signis territam Urbem omnemque spem futuri temporis exstinxit una hieme confecta virtus. integritatem Fabrici magis quam bis fusas legiones Pyrrhus timuit: adflictam in acie sortem erexit constantia Reguli, Poenumque enervarat iamque vincebat illa deinde in cognomen versa dictatoris Maximi prudentia ac perseverantia: ipsam Cannensem cladem satis ferme minuit nulla metus significatio ac paene amovit omnium illa ordinum frequentia et gratiae Varroni revertenti actae, quod de republica non desperasset, qui extrema supplicia, si ductor Poenorum fuisset, esset daturus. Caudi fraudem eluserunt remissi deditique consules, piacula pro populo cruciatibus iraeque hostium sese ipsi offerentes e Romanis civibus iniusta sponsione Samnites factos. illa scilicet, quae robora corporum amiserant vel aegre defendebant, recuperare ac tueri potuerunt strenua alacritas et sollertia invictumque consilium. quae quidem non singulorum hominum erant, sed temporum, cum nondum obrepere coepissent animorum morbi, inritamenta vitiorum, nec privatas aedes locupletaret praeda, sed in aerarium invecta publica sublevaret tributa. et quoniam honestae causae honesta victoria succedebat, finis armorum aditum consilio praebebat: quam ob rem mites in subiectos, benevoli in socios, beneficiis, non iniuriis, populos sibi devinciebant, ut summa auctoritate summum incrementum summaque tutela comprehenderetur opinioque vulgo increbresceret patrocinium orbis terrae verius quam imperium illud esse nominandum.

V. – Ubi vero sensim pretiosi auri atque argenti usus lapsique mores pristinam animorum virtutem imminuerunt, labefactato quasi vallo, undique incubuere ruinae. enimvero illo Apollinis Pythii oraculo, a nulla alia re exitium Spartae, nisi ab avaritia, esse exspectandum, non solum videtur Lacedaemonios, sed etiam omnes opulentas nationes, admonere voluisse eximia Graecorum sapientia. neque minus prudenter quicumque C. Pontium Samnitem induxit adfirmantem, cum dona accipere coepissent, tum imperare Romanos desituros. constat quidem, ubi dii immortales populos perdere imperioque evertere meditati sunt, saepissime eos hostilibus incursionibus viam aperuisse immigratione corruptelae, praeclare itaque Flaccus noster:

«Vis consili expers mole ruit sua.
Vim temperatam di quoque provehunt
In maius».

quod et in fabulis animadvertimus adumbratum, cum fingunt hinc Herculem cuncta consilio superantem, hinc Terrigenarum stultitiam petentem caelum.