PDF
EXPORT
Amba Alagia - 1941
AUTHOR
THEMES/GENRES
In terms of form, subject matter and rhetoric
the Amba Alagia most closely resembles a short epic poem. The
author himself calls it a carmen conviviale (on which see
Sacré 2019: 14). It consists of 611 hexameter verses, divided by the author
into five numbered sections. Amba Alagia deals with three
military engagements which took place on or around the same Ethiopian mountain,
the Amba Alagi. The first battle, in the year 1895, saw the annihilation of an
entire regiment under Major Pietro Toselli (1878 - 1895) by Ethiopian forces.
The second engagement at the Amba Alagi took place in 1935, when Italian troops
occupied Ethiopia, and the third in 1941, when the Duca d’Aosta’s (1898 – 1942)
troops were forced to surrender to the British army. Amba Alagia was
published in the final months of 1941, under the impression of this final
defeat, as Martinelli (1941).
The poem’s first
section describes the annihilation of Toselli’s regiment in 1895. The second
part is set in 1935-6: the Italians conquer Ethiopia, including the Amba Alagi,
and are welcomed with open arms by the inhabitants. Part three depicts and
justifies Italian colonialist activities in Ethiopia. The Ethiopian population
is characterised as inherently lazy and undisciplined, and in need of guidance
from Italian colonists. Agriculture flourishes, health improves, and the
Ethiopians are converted to the Catholic faith. In part four, allied forces under
British leadership invade Ethiopia. A catalogue of the enemy troops culminates
in an antisemitic tirade. The Allies besiege the Italians on the Amba Alagi.
The fifth and final section describes the Italians’ surrender and predicts
Italian victories elsewhere in the world. The
poem unhesitatingly glorifies Italy’s wars of aggression in Ethiopia,
enthusiastically defends colonialist principles, and contains racist and
anti-semitic hate speech.
Amba Alagia is
marked by close intertextual engagement with Vergil’s Georgics and Aeneid (Reitz-Joosse
in prep.). For example, Martinelli’s descriptions of the two sieges of the Amba
Alagi (in parts I and IV) invoke the Greeks’ treacherous attack on Troy
in Aeneid 2. In part III, the construction of new buildings by
Italian colonists (esp. 224-8) refers to the description of rising Carthage
in Aeneid 1, and the settlers’ agricultural successes are
described in terms reminiscent of the Georgics (e.g. laetae
segetes, 217).
Amba Alagia also
relies heavily on intratextual links, i.e. repetitions and allusions between
the different sections of the poem. This close-knit intratextual network
reflects, linguistically, the subject matter of the poem: the memory of three
battles, superimposed on one another on the same battlefield (Reitz-Joosse).
Bibliography
Latin
Poetry (selection)
Martinelli,
Nello. 1921. Gradus ad Parnassum. Pisa: Tip. Folchetto.
———.
1931. ‘In memoriam’. Il mundo classico 2: 66–73.
———. 1941. Amba
Alagia. Vallerini: Pisa & Roma.
———. 1947. ‘Avus et
infans’. Il mundo classico 14:
167–78.
———.
1949. ‘Epicedion’. Il mundo classico 16: 103–12.
———.
1950. Valentinianus II. Carmen Nelli Martinelli Romani in certamine
poetico Hoeufftiano praemio aureo ornatum. Amsterdam: Academia Regia
disciplinarum Nederlandica.
———.
1951. Drusus III. Carmen Nelli Martinelli in certamine poetico
Hoeufftiano magna laude ornatum. Amsterdam: Academia Regia disciplinarum
Nederlandica.
———. 1953. Carmen et error. Carmen Nelli Martinelli in certamine poetico Hoeufftiano magna laude ornatum. Amsterdam: Academia Regia disciplinarum Nederlandica.
Scholarly works (selection)
Martinelli,
Nello. 1919. Lucretius in Thucydidea pestis descriptione imitanda
quatenus suus esse videatur. Pisa: in aedibus fratrum Nistri.
———. 1932. L’ode
d’Archita. Pavia: Tip. f.lli Fusi.
———. 1935. ‘Riflessi
della poesia di Longfellow nei carmi latini di G. Pascoli’. In Atti
del III Congresso Nazionale di Studi Romani, edited by Carlo Galassi
Paluzzi, 309–24. Bolognia: Licinio Capelli.
———. 1963. La rappresentazione dello stile di Crasso e di Antonio nel De Oratore. Rome: Centro di Studi Ciceroniani.
Secondary
literature
Giustiniani,
Vito R. 1979. Neulateinische Dichtung in Italien 1850-1950: ein
unerforschtes Kapitel italienischer Literatur- und Geistesgeschichte.
Tübingen: Niemeyer.
IJsewijn-Jacobs, J.
1961. Latijnse Poëzie van de Twintigste Eeuw. Lier: De Bladen Voor
de Poezie.
Reitz-Joosse,
B.L. (in prep.), ‘Vergil in Ethiopia: Nello Martinelli’s Amba Alagia’.
Sacré, Dirk. 2019a.
‘De verbanning van Ovidius uitgeklaard. Nello Martinelli’s (1889-1976) gedicht
Carmen et Error’. Kleio-Online.
———. 2019b. ‘Obitus
Nasonis. De dood van Ovidius in een Latijn
gedicht (1958) van Nello Martinelli’, no. 48: 34–50.
Bettina
Reitz-Joosse
I
1
Maxima quae servas nostri monumenta doloris
2
virtutisque Italum, super aethera nobilis Amba,
3
mentibus in nostris semper ni haerebis, iniqua
4
seu fors laeta cadat, profugi patriaque repulsi
5
externas fatis cogamur visere terras
6
nosque et natorum nati tardique nepotes
7
quaerentes inopem victum tristique senecta
8
confecti, magnumque tuum, Roma, excidat ipsum
9
mentibus humanis nomen, tum fluctibus imis
10
vis aliqua Italiam superumque inimica voluntas
11
mergat, neu tantae maneant vestigia famae,
12
virtute o pariter, pariter celebranda dolore,
13
ardua, bis nobis addicta, Alagia, fatis,
14
bis misera in clade ac luctu defleta virorum.
15
Quot nigri Aethiopes, Italum quot millia fato
16
infestis telis, nemorosa Alagia, summo
17
concurrere tuo praerupto in vertice? Bina
18
millia quingentis adiectis civibus olim,
19
quis hominum ductor praeerat Tosellius acer,
20
inciderunt (seu fraude aliqua seu numen iniquum
21
sic voluit) mediamque in turbam et in abdita silvis
22
agmina Memnonidum densis horrentia pilis,
23
terque ac ter totidem dextra totidemque sinistra
24
simi Afri ignivomis telis crepitantibus urgent.
25
Ergo aliis alii trepidi, quos maestus in horas
26
dux mittit, referat si quis speratae opis ullum
27
indicium, subeunt: "Arimondi haud ulla notanda
28
apparent vestigia, dux, iamque occupat omnes
29
late aditus hostis. Fuimus: spes omnis adempta est."
30
Tum vitae impatiens duris calcaribus armos
31
urget equi ac subito iactu furibundus in hostes
32
emicat: elato socii clamore sequuntur.
33
Exoriens stupuit certamina magna serentes
34
invictos Italos aurora (nec ulla salutis
35
spes animis aderat, spes una irritat honoris),
36
occiduus linquens miratur Vesper Olympum.
37
Centeni exanimes passim sternuntur in arvis
38
immites Afri: sed densa ac densior instat
39
horrida vociferans regis iam turba Scioani,
40
nictanturque oculis propius torvique cachinnant
41
sanguineis nigri suffusi lumina flammis
42
innumeri Aethiopum vultus. Tum calcibus auras
43
verberat arrectus quadrupes et sternitur ictus
44
vulnere: confestim Tosellius expedit ardens
45
implicitum membris corpus sociosque supremis
46
alloquitur dictis: "Iam fata extrema secuta
47
maxima pars nostrum: fatis nunc poscimur ipsi.
48
Audete et cuncti mecum procurrite in hostem.
49
Aut aliqua occurret via non sperata salutis,
50
aut pulcram mortem pulcherrima fama sequetur."
51
His animos addit sociumque exasperat iras
52
ac pedites pedes ipse praeit. Vix mille supersunt
53
magnanimum heroum fortissima pectora, mille
54
procurrunt pariter. Ter dura corruit ictus
55
glande latus, rursus ter surgit pulvere et atro
56
sanguine respersus dux, ultima donec inhaesit
57
exanimis figens vestigia pallidaque ora
58
sustentant fidi comites et morte iacentem
59
deponunt maesti densa inter gramina campi.
60
Ast alii occumbunt pariter, dum proelia miscent
61
et primam ante aciem densa inter tela laborant,
62
ductores Italum fortissima pectora frustra,
63
Anghera et Isselius, cum his Manfredinius acer,
64
et Negusseius, fidus ducis armiger: in se
65
hic etenim, postquam crudeli morte peremptus
66
dux iacuit, vertit figitque volubile telum
67
et capite effracto iuxta animam exhalavit.
68
Iamque rubescebat post silvas occiduus sol
69
densior et virides campos invaserat umbra:
70
extremus moriens Italum simul ore momordit
71
putre solum, dulces patriae reminiscitur auras.
72
Tunc incomposite, simulatque argentea caelo
73
luna micat, simos illos saltare videres
74
innumeros inter confusae stragis acervos
75
(concilium horrendum!), ferit absonus aethera clamor
76
armorumque fragor, rutilant iactata per auras
77
undique sub lunam ferrata cuspide tela.
78
Diras sed postquam tenebra suadente choreas
79
desiit inque altas silvas fera turba recessit,
80
tunc subit alta quies et nox premit omnia late:
81
nonnumquam tantum saevi mugire leones
82
longum baubari propius iam turpis hyaena.
83
Magnanimum manes heroum, tempus erit cum
84
indignae iustas liceat nos sumere caedis
85
poenas: nunc placide, sancti, requiescite, cives.
86
Fama aeterna manet vestra et memorabile letum.
II
87
Sic quatuor quatuorque renascens lustra vicissim
88
occiduusque implet Sol busta inhonora revisens,
89
et fuscus quondam terram molitus aratro
90
exesa inveniens scabra robigine tela
91
agricola obstupuit, nudo seu ferrea rastra
92
inlidens capiti totus defixus inhaesit.
93
Bis quatuor sic, vos, indigna morte perempti,
94
lustra, viri, in miseris bustis fremuistis inulti,
95
ossaque dum versant imbres et turbine venti,
96
versa retro fata aut Italos doluistis oblitos.
97
Sed venit tandem magnis vertentibus annis
98
fulgidiorque dies risit pulcherrimus ille
99
(exsiliunt patrum sparsis trepida ossa sepulcris),
100
cum manus Ausonium medias advecta per undas
101
irrupitque viam, pavidus qua cesserat Afer,
102
ardentesque animis summi fastigia montis
103
arripiunt: tumulos maesti venerantur avorum
104
et tricolor signum turrito in vertice figunt.
105
Tum quos Ausonio campos madefecerat olim
106
sanguine non virtus, sed fraus facilique triumpho
107
exsuperans numerus, premit ingens stragis acervus
108
et calido Aethiopum nunc late sanguine fumant.
109
Succincta hesperio ritu quid lutea vestis,
110
quid galeae prosunt, curvo quid acinace dextrae
111
armatae, quid clamor et horrisoni ululatus?
112
Non hi disiunctis longe mittuntur ab oris
113
Ausoniae calido ferro vibrare capillos
114
adsueti aut triviis iuvenes caecisque latebris
115
sectantes facilem venerem verbisque replere
116
consessus plateasque boni: sed dura iuventus,
117
durum a stirpe genus, iam primo corpora mane
118
excutiunt somno mersantque in flumina primum
119
vel mare: frigoribus saevis durantur et aestu,
120
ac membra exercent cursu nitidaque palaestra:
121
incompta accincti tunica et fabrilibus armis
122
oraque foedati fumo et sudore fluenti
123
exercent alacres ferrum Chalybumque metallum
124
et massas versant liquidi fornacibus aeris
125
(machinae et ingentes hinc surgunt undique moles,
126
mirantur populi, lacerat corda invida livor):
127
aut terram rastris et adunco vomere scindunt,
128
summittunt validos tauros domitantque rebelles
129
ac fodiunt spumantis equi calcaribus armos,
130
aut findunt pelagi turritis puppibus undas
131
aligerasque regunt naves et sidera tranant.
132
Res tibi cum tali, rex vane, gerenda iuventa.
133
Ut fluctum fluctus tumidi super aequora ponti
134
insequitur, resonant vasto commota fragore
135
litora, sic properant illi per inhospita tesqua,
136
per iuga, per valles, sequiturque caterva catervam
137
aequatis urgens spatiis, pariterque viarum,
138
dum celerant pugnantque (novum et mirabile dictu!),
139
strata locant propere, quas non exstruxerat Afer
140
ignavus laetusque ignavam ducere vitam.
141
Ignivomae tum certo ictu vertuntur in hostes
142
machinae et ingenti sonitu quatit aethera densa
143
agminis aligeri turba insequiturque fugaces,
144
nec silvae accipiunt latebris nec moenibus arces:
145
mors furit in terris, mors fulminat aethere ab alto.
146
Sic voluit rex stultus enim traxitque volentes.
147
Ut tumidus quondam zephyris spirantibus amnis
148
aestuat aggeribus ruptis et spumeus exit,
149
fit fragor et longe resonant vasta aequora campi,
150
tum nemora et segetes, spes anni hominumque laborem,
151
et vicos humilesque casas late undique mergit:
152
agricola aspiciens miratur colle propinquo
153
et putat incolumis vicini damna coloni:
154
Ausonium sic agmen ovans decurrit ab Amba
155
effusumque ruit per campos cornua pandens,
156
per iuga, per valles, premiturque caterva caterva,
157
nec quisquam retinere valet nec tendere contra.
158
Accipiunt alacres Italos atque ardua pandunt
159
moenia florentes opibus famaque vetusta
160
urbes: montana urbs longoque sepulta veterno
161
Socota et templis Gondar veneranda vetustis;
162
Magdala, quae cladem Theodori et nobile letum
163
vidit et indignans victores accipit Anglos:
164
nec Desseia laeta viris, laeta ubere terrae
165
intrantes prohibet (stupet inscia turba fragosa
166
plaustra, stupet longe fulgentes aere catervas),
167
nec prohibet multa dives Diredaua merce,
168
Gallia quam mittit numquam non aemula Romae.
169
Tunc florens opibus populoque et templa superba
170
attollens caelo Mahometi, Aegyptia quondam
171
cedit et obsequium victoribus adnuit Harrar,
172
Harrar, quam virides circumdant undique campi,
173
noctivagae et saevae circum baubantur hyaenae,
174
quae hilotas longe turritis moenibus arcet,
175
sedibus et sparsis foedisque mapalibus abdit
176
(abluit illa dies labem tibi, Galla, pudendi
177
servitii, cum Italus miles tua vincula fregit:
178
at tu, Galla, memor vigila dominosque caveto!).
179
Nec mora, nec requies. Alacres acclivia vallis
180
ascensu superant et vasta per aequora campi
181
se laeti effundunt. Tum densa per agmina clamor
182
currit et ingeminans sonat ingens: Addis Abeba!
183
Addis Abeba! procul vocem nemora alta remittunt.
184
Regia tum trepide fugientes Addis Abeba
185
Aethiopumque acies vidit regemque paventem,
186
perque vias stupuit pedites plateasque silentes
187
innumerosque equites properantes ordine longo
188
sanguine bis septem pugnarum et pulvere foedos,
189
horrisono et magnos currus resonare fragore
190
te niveo praeeunte in equo, te, invicte Badolli.
191
Magnanimum manes Italum, quos patria luget,
192
quoscumque ignotis tumulis tegit Africa tellus,
193
Toselli sacri, placide requiescite, manes,
194
Galliani sacri manes, requiescite: vestram
195
indignam caedem victoria nostra redemit.
III
196
Haud mora: consurgit studiis operosa iuventus,
197
tela cruenta iacent pacisque accingitur armis.
198
Non montes, non saxa valent obsistere ferro,
199
non densae silvae: latae panduntur ubique
200
constratae arte viae liquidoque bitumine leves.
201
Fornicibus vastis pontes solidisque columnis
202
transiliunt altos fluvios tumidosque coercent.
203
Grandia tum longo properant plaustra ordine, quae vis
204
intus anhela latens impellit et ignea virtus,
205
ocius et iaculo, quod flexo emittitur arcu,
206
ferroque et fulgore superba petorrita currunt,
207
dissultat magno tellus concussa fragore.
208
Aethereae dulces cantus et certa reportant
209
undae quaeque dolent extremis partibus orbis
210
laetanturque homines: gaudet perculsa stupore
211
inscia turba, undas avida bibit aure canoras.
212
At non virtutis priscae, non illa parentum
213
immemor, incultas glebas operosa iuventus
214
aggreditur rastris et duro scindere ferro.
215
Africa iam paret tellus, uberrima tellus,
216
Hesperio, indigenae numquam subiecta colono:
217
flavescunt laetae segetes frugesque redundant:
218
indigena ignarus terrae nova munera gaudet.
219
Nec pretium tantum terrarum summa laboris
220
aequora et externas oras sibi poscere curae est:
221
interiora petunt et ferrum aurique metallum
222
aerisque argentique alacres rimantur in imis
223
visceribus terrae venas et ad aethera produnt.
224
Tecta educunt caelo alii immanesque columnas
225
montibus excidunt scenis templisque futuris
226
fulcra decora: urbes magnae, magalia quondam,
227
aedibus insignes altis plateisque superbis
228
exsurgunt: instant alacres, opus undique fervet.
229
At parte ex alia penitus latet abdita in alta
230
palmarum silva, claustris circumdata aenis,
231
ampla domus: densis stipatur languida turba
232
ante fores humeris summisso murmure mussans.
233
Vestibulis magnis tenues longo ordine currunt
234
hinc illinc albi niveo candore grabati,
235
immotique iacent, artis medicamina diris
236
dum sperant variisque malis, iuvenesque senesque,
237
matres atque viri, pueri innuptaeque puellae.
238
Paeonium in morem niveo praecinctus amictu
239
hinc vivas cultro tractat vel adurere carnes
240
aggreditur radiisve arcanis detegit ima
241
viscera vivorum medicus vel corporis ossa.
242
Caerula illinc cincta stola niveoque puella
243
sacra deo petaso levis itque reditque per ampla
244
vestibula aegrotis lenimina iussa ministrans,
245
solaturque piis dictis precibusque dolentes.
246
Immundas sordes non hi tractare recusant,
247
non diras, quas foeda lues aut horrida inussit
248
corporibus plagas lepra, uncis unguibus ora
249
ac penitus rodens laceros crudeliter artus,
250
monstrum horrendum ingens, speciem rictumque leonis
251
ore gerens primo Libyci, sed cetera qualis
252
accipiter praeceps vel fertur dira Celaeno.
253
Talem se ore ferens furialis carmina pestis
254
et magicas ridens artes per rura, per urbes
255
Aethiopum medias agitur nec cernitur usquam,
256
et rapit ignarum vulgus praedaque potitur,
257
aut inopes hominum sedesque domosque superbas
258
letifero spargens tabo nigroque veneno
259
transvolat haud precibus numen lacrimisve piandum,
260
et miseros lenta funestat caede penates.
261
At non Ausonii soliti confidere vanis
262
carminibus: raptim rura explorantur et urbes,
263
adsidue et tristis fugiens agitatur Erinys,
264
deprendunt trepidam latebris et vana minanti
265
(quandoquidem certe dea, non mortalis habetur)
266
iniciunt duras collo pedibusque catenas
267
et nemore umbroso secreta in sede recondunt.
268
Sic artes pacis florent, sic cultus agrorum,
269
lurida sic nitidis domibus magalia mutant
270
Aethiopes morbisque nova sic arte levantur:
271
lumina sic miserae gentis lux alma recludit,
272
sperata et numquam placida nunc sorte fruuntur.
273
Quid maius potuit? Maius tamen insuper instat,
274
quod fuit ante et erit semper tua maxima, Roma,
275
gloria. Nam populi aut hominum quid corpora prodest,
276
posthabitis animis, miras coluisse per artes?
277
Ergo divinae primum pietatis honorem
278
instaurantque pii et supremum Numen adorant,
279
quod variis formis humanis mentibus unum
280
se celat pariterque animis se detegit unum,
281
in nobis vivens, in quo nos vivimus omnes:
282
undique cui caelo tollunt immania templa
283
marmoreasque aras statuunt et ture vaporant.
284
Sic sensim lemures et tristia monstra recedunt
285
arboreique dii pagis magicique timores,
286
quos ridens stultos emungit praestigiator:
287
vana superstitio divino cedit honori,
288
divinoque agnoscit homo se semine natum
289
et summum gradibus deus ipse ascendit Olympum.
290
Sed voluit natura et inexorabile fatum
291
in terris miseros mortales (anne putandumst
292
nescio qua caeli regione astroque vaganti
293
fata hominem quondam nostris meliora manere?)
294
in densa errorum silva caecisque tenebris
295
versari ignaros, obscuro tramite vitae
296
cum primum incipiant incertos ponere gressus.
297
Nec pariter cuncti properant certamine tanto
298
difficilemque viam peragunt metamque propinquant:
299
quin etiam sunt quos animus defecit in ipso
300
limine vel medio conlapsi tramite proni
301
corruerunt: nequeat clamor subeuntis et ira
302
tollere torpentes rursus nec pergere porro
303
iam cupiant ipsi, ni tandem fortior alter
304
invitos humeris tollat vimque inferat ultro.
305
Inde fit, ut crebro saeva exardescere bella
306
in terris videas: nam vis atque arma protervam
307
naturam immanis populi moresque feroces,
308
nil aliud mutare potest: vis armaque tantum
309
crudeles dominos populi et sine lege tyrannos
310
vi quibus ac terrore tremens plebecula paret,
311
compescunt solioque cruento evertere possunt.
312
Sic et Roma potens, totum dominata per orbem,
313
vi domitos saevos Mauros Morinosque rebelles
314
Hispanosque Dahasque feros mox legibus aequis
315
ad placidos mores libertatemque vocavit.
316
Sic quos Afrorum media Sol quinque plagarum
317
torret et ignavos Indos dehinc Anglia dives,
318
exprobans aliis quae laudat, si facit ipsa,
319
sive feros domuit, domitos et lege coercet,
320
seu priscae oblitos laudis provexit inertes.
321
Sic adeo segnes sollers Iaponia Seras
322
Lethaeos somnos et longa oblivia cogit
323
pellere et adcelerans aevum properare sequentes.
324
Sauromatas sic nunc fortis Germania bello
325
incitat immitis rescindere vincla tyranni
326
et docet obsequio legum duroque labore
327
vera libertate frui vitamque beatam
328
degere mortales. Sic nunc nova iura rebelles
329
Aethiopes domitos docet et deponere saevos
330
mores Roma potens armis et legibus aequis.
IV
331
Quae tandem Arctois tenebris crudelis Alecto
332
extemplo exoriens, quae tantis aemula rebus
333
causasque innectit saevique incendia belli
334
suscitat? Heu tantum potuit tuus, invida, livor,
335
Anglia? Tu italico fecundas semine, fatis
336
Italiae addictas terras operumque labore
337
tantorum, Romae tune has nunc abripere audes,
338
quae fuit ipsa tibi legum morumque magistra,
339
praedam iterum saevis stolidisque datura tyrannis?
340
servitioque iterum per te haec ignara premetur
341
gens atque ipsa suis effrenis sensibus olim
342
moribus et numquam domitis data praeda peribit?
343
Esto: sed sceleris sit tanti postera iudex
344
aetas, sit rerum testis fidissima fama
345
Musaque factorum scelerumque haud immemor umquam.
346
Quattuor immensi variis e partibus orbis
347
agmina densa viris densisque horrentia telis
348
Aethiopum ad fines urgent. Hos India torrens
349
corpore subfusco mittit, quibus alba tiara
350
innectit comptos crines nardoque madentes:
351
bis centum externi tolerant iam dedecus annos
352
servitii nec prisca valet tam gloria longos
353
solvere torpores: vafris mercede Britannis
354
corpora et arma locant, dominos quae pellere possent.
355
Ast illos longe disiunctis finibus ora
356
extrema Afrorum, propriam quam diva tuetur
357
Spes Bona. Quam pudeat proavos fortesque parentes,
358
degeneres tantum liceat si cernere natos!
359
Agricolae fortes patrios nam linquere fines
360
illi ausi Libyae penitus coluere remotas
361
terras, quas infra Oceanus devexus ab Indis
362
adluit (abruptas cautes fragor obstrepit ingens).
363
Viscera non illi terrae rimantur, ut aurum
364
gemmasque effodiant avidi rarumque adamanta:
365
terram inopem victum libertatemque beatam,
366
nil aliud poscunt. Venit sed protinus Anglus
367
nescio quis praedo, quas et sprevere Batavi,
368
divitias inhiat, socium vocat agmina, densa
369
anglica turba coit, viridantibus insidet arvis:
370
ceu quondam volitans saepe advena limina parvi
371
alvearis tentavit apis, si fallere forte
372
excubias posset: vigiles sed protinus illi
373
custodes obstant obluctantemque repellunt:
374
at si cessavit vigilans custodia valli,
375
ingrediturque audax et rapto melle potita
376
exit ovans: at mox eadem comitata recursat
377
pluribus atque acriter crebro pugnatur utrimque:
378
fit via vi, donec (ni cultor sedulus obstet)
379
hostilis iam acies victam tota occupat urbem,
380
dat stragem, fugiunt miserae patriamque relinquunt
381
et maestae ignotas terras sedesque requirunt.
382
Heu quantum vestro spumantem sanguine Orangem
383
vidimus et Vaalem, veteres fortesque Batavi!
384
Fors anceps belli et vobis contraria fata
385
optata abnuerunt virtutis praemia victis:
386
fama aeterna viget vestra et memorabile bellum,
387
et vinci non turpe fuit, pugnasse decorum est.
388
Hos super adveniunt, quos vasta Australia mittit
389
(sed prohibent aditus avidi rarique coloni),
390
cum quibus admixti vicinae litora linquunt
391
Oceano clausae terrae (Selandia more
392
Anglorum, nostro Neptunia terra vocatur),
393
qui nostris illic pedibus vestigia figunt
394
oppositis pedibus: populi haec faex servitiumque,
395
carcere dimissi cives poenaque luenda
396
indignae caedis sub condicione soluti;
397
et decoctores, nebulones, prostibulorum
398
lenones, profugi patria: mercede latrones
399
conducti, exleges homines patriaque carentes.
400
Nec desunt Libycae terrae interiora colentes
401
corpora tota nigri ceu densa nocte tenebrae,
402
quos viridis mittit Kenia atque Ugandia tellus,
403
vel patria Aethiopes profugi quos ipsa repellit,
404
et pedibus nudis et sordibus horrida turba.
405
Quin et Iudaei veniunt, quos livida rodit
406
iam dudum rabies augusta lege reiectos
407
ex Italum numero, dubio quos sanguine foedant,
408
et propriam in stirpem tandem legemque redactos
409
(at tu, Dux, vigila: tenebris namque abdita pestis
410
haec saevit meditans Romaeque tuisque ruinam),
411
spurcificum vulgus sordes tractare periti
412
illuvieque sua soliti foedare propinquos:
413
calliditas lex vitae et mos, non mascula virtus:
414
blanditiis fictis hominum genus omne perosi
415
hi celant torvos animos patriaque carentes
416
qualibet insidunt patria sparsique per orbem
417
gens una inter seque scelesto foedere iuncti
418
accumulant nummos iugulant et fenore cives,
419
debilitant animos vulgi facibusque nefandis
420
seditionis alunt flammas patriisque solutis
421
legibus, in mediis furiis hominumque tumultu,
422
caedibus in mediis, civili sanguine foedi
423
exsultant miserasque feri dominantur in urbes.
424
Talibus admixti sociis densa agmina iungunt
425
(quod pudeat!) Galli, Galli quos livida movit
426
invidiae vis in Romam gentemque Latinam,
427
vincere qui victi certant et fallere capti
428
captores duplicemque vicissim sumere formam,
429
finibus in patriis victi peregreque rebelles.
430
Hos omnes ducunt et primi proelia miscent
431
finibus Europae pulsi imperioque Britanni
432
terrarum erepto furiis immanibus acti.
433
Hi dextras armant, hi ferrum aurumque profundunt,
434
agminaque hi conflant tantum motura tumultum
435
aligerosque regunt currus atque aethera complent.
436
Gondare ab extrema Nilique a fontibus usque
437
ad Somalum ripas Mercamque Bravamque Iubaeque
438
ostia iam belli late fragor ingruit ingens,
439
classica iamque sonant properatque armata iuventus
440
Aethiopum ad fines: Amadaeus sic iubet et Rex.
441
Tum Tiberis ripas vox est allata per undas
442
aethereas iuvenum socios magnamque vocantum
443
Matrem, subveniant tanto in discrimine rerum
444
solis congressis (miserum!) cum quattuor orbis
445
partibus et tanto penitus terraeque marisque
446
disiunctis spatio. Sonitum percussa remittunt
447
Pennini Vesulique nivosa cacumina et alta
448
culmina Raetorum fontesque et saxa Timavi,
449
maximus Eridanus et nubifer Apenninus,
450
litora Dalmatiae, Cyrnus Sardoaque tellus
451
et Siculi montes proiectaque saxa Pachyni.
452
Ingemuit longum magno percussa dolore,
453
ingemuit luctu natorum conscia mater
454
fati, quod nulla heu datur exsuperare potestas:
455
voxque iterum resonans Tiberinas impulit oras.
456
Fulminis aequiperans cursum tum rettulit aether
457
litore ab Etrusco non mollia iussa suprema
458
vitae ac virtutis discrimina inire paratis:
459
«Ne vos ante actis rebus famaque minores
460
inveniat fortuna: moram quamcumque feretis
461
hosti, eadem huic aliis clades, victoria nobis
462
partibus orbis erit: quondam veniemus et ipsi
463
ultores vestri: nunc at si fata repugnant,
464
ne dubitate mori, cives, neu cedite victi:
465
stet per vos hosti facilis victoria magno».
466
His dictis alacres parent fremituque sequuntur
467
horrisono atque hosti, qua confertissimus urget,
468
infert se glomeratque aciem Romana iuventus.
469
Unus centenos contra: sed stragis acervos,
470
tentat iter quacumque viamque sibi expedit hostis,
471
accumulant pulcramque petunt per vulnera mortem.
472
Heu quid non vobis ausum, fortissima frustra
473
pectora, quid patriae hortanti ducibusque negatum?
474
Iamque aditus omnes perrumpit, iam occupat hostis
475
et Somalum ripas Mercamque Bravamque Iubaeque
476
ostia: iam superant adverso flumine longos
477
flexus atque Iubae fontes Scebelisque relinquunt,
478
Gallarum et fines late populantur et arva,
479
accipiuntque novos dominos iam parva Neghellis,
480
gloria magna tibi, semper memorande Rudolphe,
481
Berbera et Hargeisa et dives Diredaua tuque,
482
magna Harrar, gregibus florens arvisque beatis,
483
Desseia atque vias pandens plateasque recentes
484
Addis Abeba Italum magno renovata labore,
485
Assaba, tuque, aestu torrens Massaua, tuque,
486
Romam quae numquam renues, Asmara, parentem.
487
Ut densam in silvam, si quando furentibus austris
488
parva favilla cadit, dumis primum abditus ignis
489
serpit humi gliscens, donec bacchatur ad auras,
490
tum nemus omne petit victor, fragor intonat ingens:
491
aspiciens pavidus reputat sua damna colonus:
492
aut velut aerei summo de vertice montis
493
cum nivis haud magnus cumulus delabitur, inde
494
fit moles ingens magnoque volumine praeceps
495
fertur, dat late sonitum vastamque ruinam:
496
sic aditus parvus cum, magna utrimque peracta
497
caede virum, agminibus patuit, per strata viarum,
498
quas labor ipse Italum mira patefecerat arte,
499
exsuperant altos montes camposque patentes
500
undique raptores Angli tot millibus aucti,
501
terrorem stragemque serunt per rura, per urbes,
502
indomitosque Italos spatio breviore coercent.
503
At velut hibernis rupes spirantibus austris
504
inconcussa maris perfert caelique furorem,
505
nequicquam magno fremitu circumsonat ingens
506
spumens adsurgens fluctus circumque minores
507
merguntur scopuli: manet ipsa et mole sua stat:
508
omnia sic postquam rapuit vastamque ruinam
509
traxit ovans hostis spoliis rebusque secundis
510
concipiensque animis maiora audentior instat,
511
agmina continuit nullo remoramine victa
512
ardua se attollens turritis arcibus Amba,
513
Amba aeternae Italum sacrata Alagia laudi.
514
Millia multa virum stipantur vertice densi,
515
millia multa virum densi stipantur in arce
516
hostibus obniti certi aut occumbere morti.
517
Bellica iamque tonant tormenta atque oribus ignem
518
letiferis ferrumque vomunt, concussaque late
519
dissultat tonitru tellus aetherque remugit,
520
aëreique volant currus et desuper arces
521
et nemorum latebras speculantur agrosque patentes
522
et tonitrus flammasque cient, mors undique saevit.
523
Nec iam sufficiunt Itali. Tum fervidus aestus
524
corpora debilitat torrens: sitis arida fauces
525
obserat, et miseros in equos iumentaque adegit
526
vertere dira fames morsus. Non lanea vestis
527
tenuia suppeditat nudis velamina membris,
528
vulnera aperta tegunt iam nulla ligamina, nulla
529
subveniunt fomenta, aegris medicamina nulla.
530
Quid refert? Dulcis, dum nobis, patria, vivas,
531
nunc Itali pulcrae certant occumbere morti.
V
532
Sic iam sex menses pleno compleverat orbe
533
Cynthia: centeni exanimes sternuntur in Amba
534
Italiamque et te moribundi, magne, salutant
535
extremis verbis, Amadaee, ducemque patremque
536
atque animos sociis addunt lacrimasque coercent.
537
En super Ausonios geminas se librat in alas
538
aëreus currus commota et pendet in aura,
539
vixque solum leviter delapsus contigit, inde
540
desilit atque alacer confestim admittier orat
541
bracatamque gerens vestem galeamque mitratam
542
nuntius. Accipitur trepidusque haec edidit ore:
543
"Sat patriae, Amadaee, datum, iamque occupat hostis
544
late aditus omnes: ultra te obsistere fatis
545
Dux vetat: accipiet te meque hic currus et una
546
finibus in patriis sistet. Via sola salutis
547
haec patet: acceleres opus est liceatque precari,
548
dum licet." Huic princeps contra: "Si nulla salutis
549
iam spes et certum fatis concedere victos,
550
nos habeat captos hostis sociosque ducesque
551
sors una accipiat: maneo. Vos figite dicta
552
haec memores animis. Non hic decernitur anceps
553
tanti sors belli; si nostra adversa fuerunt,
554
at dabitur vobis fatis melioribus uti
555
atque aliis tantum vexati partibus orbis
556
mox nostram cladem victoria vestra rependet.
557
Haec mihi certa meisque fides: vos pergite magnis
558
inceptis instare, viri. Nos munere functos
559
solatur patriae laus et mens conscia recti.
560
I propere et sociis Amadaei haec dicta reporta."
561
Ergo Amadaeus mansit. At undae extrema per auras
562
aethereae referunt captivi dicta monentis:
563
"Maiorum manes adiuro: redibimus olim."
564
Romuleae resonant arces fremituque secundo
565
conclamant Itali referuntque: "Redibimus." Album
566
et rubrum Anglorum vexillum panditur Ambae
567
aerea e turri laetumque agitatur ad auras.
568
Sanguine respersi commixto et pulvere foedi,
569
vulneribus fracti et macie duroque labore
570
erectis oculis Itali gressuque virili
571
composita incedunt acie atque obsessa relinquunt
572
castra duplex inter stipatum militis agmen:
573
incedunt, victis praetendunt arma Britanni
574
(pectore non hominis semper se belua celat)
575
virtutique hostis proprium sic solvit honorem.
576
Extremis moriens montes viridesque colorat
577
sol radiis silvas rubrisque vaporibus aethram:
578
tum subit alta quies et nox premit omnia late.
579
At tenui pallens fulgore illuminat Ambam
580
corporaque exanimum passim dispersa per arva
581
exoriens luna et pallentia detegit ora,
582
ora etiam pugnae spirantia torva furorem,
583
sive etiam contracta feris cruciatibus ora,
584
seu patrium maestis oculis quaerentia caelum.
585
At niger exsultans solium regale tyrannus
586
Aethiopum scandit; furiisque immanibus acti
587
indigenae Ausonios agitant per rura, per urbes,
588
ac veluti pecudes crudeli morte trucidant,
589
femineos temerant thalamos viduosque penates,
590
et teneros natos materno ex ubere raptos
591
illidunt scopulis passim stratisque viarum.
592
Fortiter ast aliis pugnantes partibus orbis
593
victores urgent Itali domitantque triumphis
594
iam trepidos hostes, Savique a fontibus usque
595
Taenarium ad litus Servos Graiosque protervos
596
fulminat attonitos bello imperioque coercet
597
Roma potens armis tecum socia agmina iungens
598
et victrix pariter tecum, Germania concors.
599
Dant aditus Cyclades ventosae et Cnossia tellus,
600
iam rapidum superant Tanaim Scythicasque paludes,
601
Caucasiaeque tremunt rupes properante fragore
602
et septemgeminus dubiis a fontibus amnis,
603
aethereaeque ferunt undae referuntque per auras
604
(Aethiopes pavidis arrectis auribus adstant)
605
assiduo longe fremitu resonantia verba;
606
"Maiorum manes iurate: redibimus olim."
607
Vos memores, cives, lacrimas compescite inanes.
608
Non, Amadaee, umquam, non vana ferentur ad auras
609
quae spondes; non vana cadent tua dicta, Benite.
610
Toselli et socium, cecinit quos carmine vates,
611
Gallianique sacrae, per vos iuravimus, umbrae.