PDF
EXPORT
Rome (IT), Museum of the Ara Pacis, «Res gestae divi Augusti» [extant] - 1938
AUTHOR
The inscription (1938)
can be read along the base of the Museum of the Ara Pacis, on its external wall facing the Mausoleum of Augustus (Via di Ripetta 180–190). It is the longest inscription that was carved during the ventennio
fascista.
The inscription is in
Roman square capitals, made of bronze letters inserted into the travertine wall
of the pavilion designed by Vittorio Ballio Morpurgo
(1890–1966) for the remains of the Ara Pacis Augustae (Altar of Augustan Peace). While the remains of the
altar had originally been excavated in the area of the Palazzo Peretti in Via in
Lucina, they were reassembled
on the western side of the Piazza Augusto Imperatore, the square dedicated to the first Roman emperor, which was then still under
construction. The transfer of the altar’s archaeological remains to the newly
constructed square was decreed by Mussolini
and Giuseppe Bottai (Rossini 2007: 113).
The inscription
reproduces the text of the Res gestae divi Augusti (The Deeds of the
Divine Augustus), Augustus’ autobiographical
account of his achievements, originally inscribed on bronze tables that stood
in front of the mausoleum (Suet. Aug. 101.4). Copies of the text
were erected in cities all over the empire. The text is mostly known thanks to
the copy found in Ankara, known as ‘Monumentum Ancyranum’. The idea to reproduce the Res gestae on the
pavilion of the Ara Pacis was probably suggested by the archaeologist Antonio Muñoz (Rossini 2007: 106), whereas Morpurgo
initially planned to place the inscription at the entrance of the
mausoleum as in antiquity (Morpurgo
1937: 158; Kostof 1978: 295).
Morpurgo designed the layout of the inscription drawing
inspiration from the Monumentum Ancyranum. The inscription follows the text
edited by Concetta Barini in 1937 for the prestigious collection Scriptores
Graeci et Latini, published under the auspices of the Accademia dei Lincei (Rossini 2007: 106–07). However, errors such as substitutions,
omissions, and insertions of letters can be noticed throughout the inscription;
they are due to its unusual dimensions and complexity, as well as the rush of
its execution. Furthermore, the lacuna that Barini’s scholarly edition
indicates in chapter 32 (line VII 3: Sueboru[m…..rus. Ad me rex]) was
silently edited out of the text, so that the inscription shows a nonsensical RVS
right after SVEBORVM as if it concerned a self-standing name.
The pavilion of the Ara Pacis was inaugurated on 23
September 1938, that is, towards the end of the celebrations for the
bimillenary anniversary of Augustus’s birth. At the time of the inauguration, the
inscription had only been carved but not yet completed with bronze letters due to delays in the execution
of the work (Rossini 2007: 107).
When Morpurgo’s pavilion was replaced by a new museum designed
by the American architect Richard Meier (inaugurated on 21 April 2006), the wall
with the inscribed Res gestae was the only part of Morpurgo’s
building that was preserved because of its artistic and historical value (Rossini
2007: 119–20).
Bibliography
Aicher, Peter. 2000. ‘Mussolini’s Forum and the Myth of Augustan Rome’.
The Classical Bulletin 6 (2): 117–40.
Bartels, Klaus. 2012. Roms sprechende Steine. Inschriften aus zwei
Jahrtausenden. 4th ed. Darmstadt/Mainz: Von Zabern, no. 6.2.
Benton, Tim. 2000. ‘Epigraphy and Fascism’. In The Afterlife of
Inscriptions. Reusing, Rediscovering, Reinventing & Revitalizing Ancient
Inscriptions, edited by Alison Cooley, 163–92. Bulletin of the Institute of
Classical Studies, Supplement 75. London: Institute of Classical Studies,
School of Advanced Study, University of London.
Cooley, Alison. 2009. Res Gestae Augusti. Text, Translation, and
Commentary. Cambridge/New York: Cambridge University Press, 51–55.
Kostof, Spiro. 1978. ‘The Emperor and the Duce: The Planning of
Piazzale Augusto Imperatore’. In Art and Architecture in the Service of
Politics, edited by Linda Nochlin and Henry A. Millon. Cambridge (MA): MIT
press, 270–325.
Lansford,
Tyler. 2009. The Latin Inscriptions of Rome: A Walking Guide. Baltimore:
The Johns Hopkins University Press, no. 10.6.
Morpurgo, Vittorio. 1937. ‘La sistemazione Augustea’. Capitolium
12 (3): 145–58.
Nastasi, Antonino. 2019. Le iscrizioni in latino di Roma Capitale
(1870-2018). Rome: Edizioni Quasar, 87–95.
Rossini, Orietta. 2007. Ara Pacis. 2nd ed. Milan: Electa.
Antonino Nastasi
Res gestae divi Augusti, quibus orbem terrarum imperio populi Romani subiecit, et inpensae, quas in rem publicam populumque Romanum fecit.1
I Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam / a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. Eo nomine senatus decretis honorificis / in ordinem suum me adlegit, C(aio) Pansa et A(ulo) Hirtio consulibus, consularem locum sententiae dicendae / tribuens, et imperium mihi dedit. Res publica ne quid detrimenti caperet, me propraetore simul cum / 5 consulibus providere iussit. Populus autem eodem anno me consulem, cum consul uterque bello / cecidisset, et triumvirum rei publicae constituendae creavit. Qui parentem meum interfecerunt, eos / in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum facinus, et postea bellum inferentis rei publicae vici bis acie. / Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum saepe gessi, victorque omnibus veniam / petentibus civibus peperci. E˹x˺ternas gentes, quibus tuto ignosci potuit, conservare quam / 10 excidere malui. Millia civium Romanorum sub sacramento meo fuerunt circiter quingenta. / Ex quibus deduxi in colonias aut remisi in municipia sua stipendis emeritis millia aliquanto plura / quam trecenta, et iis omnibus agros adsignavi aut pecuniam pro praemiis militiae / dedi. Naves cepi sescentas praeter eas, si quae minores quam triremes fuerunt. Bis ovans / triumphavi et tris egi curulis triumphos et appellatus sum viciens et semel imperator. Decernente / 15 pluris triumphos mihi senatu quibus omnibus supersedi. Laurum de fascibus deposui in / Capitolio, votis quae quoque bello nuncupaveram solutis. Ob res a me aut per legatos / meos auspicis meis terra marique prospere gestas quinquagiens et qui‹n›quiens decrevit senatus / supplicandum esse dis immortalibus. Dies autem, per quos ex senatu‹s› consulto supplicatum est, / fuere DCCCLXXXX. In triumphis meis ducti sunt ante currum meum reges aut regum liberi / 20 novem. Consul fueram terdeciens, cum scribebam haec, et eram septimum et trigensimum / tribuniciae potestatis. Dictaturam et apsenti et praesenti mihi delatam et a populo et a senatu, / M(arco) Marcello et L(ucio) Arruntio co(n)s(ulibus) non recepi. Non sum deprecatus in summa frumenti penuria / curationem annonae, quam ita administravi, ut intra dies paucos metu et periclo praesenti / civitatem universam liberarem impensa et cura mea. Consulatum quoque tum annuum et perpetuum / 25 mihi delatum non recepi. Consulibus M(arco) Vinicio et Q(uinto) Lucretio et postea P(ublio) Lentulo et Cn(aeo) Lentulo / et tertium Paullo Fabio Maximo et Q(uinto) Tuberone senatu populoque Romano consentientibus ut / curator legum et morum maxima potestate solus crearer, magistratum nullum contra morem / maiorum delatum recepi. Quae tum per me geri senatus voluit, per tribuniciam potestatem
II perfeci, cuius potestatis conlegam et ipse ultro quinquiens mihi a senatu depoposci et accepi. / Triumvirum rei publicae constituendae fui per continuos annos decem. Princeps senatus fui usque / ad eum diem quo scripseram haec per annos quadraginta. Pontifex maximus, augur, quindecimvirum / sacris faciundis, semptemvirum epulonum, frater arvalis, sodalis Titius, fetialis fui. Patriciorum / 5 numerum auxi consul quintum iussu populi et senatus. Senatum ter legi, et in consulatu sexto / censum populi conlega M(arco) Agrippa egi. Lustrum post annum alterum et quadragensimum feci, quo lustro civium / Romanorum censa sunt capita quadragiens centum millia et sexaginta tria millia. Tum iterum consulari cum imperio / lustrum solus feci C(aio) Censorino et C(aio) Asinio co(n)s(ulibus), quo lustro censa sunt civium Romanorum capita quadragiens / centum millia et ducenta triginta tria millia. Et tertium consulari cum imperio lustrum conlega Tib(erio) Caesare / 10 filio meo feci Sex(to) Pompeio et Sex(to) Appuleio co(n)s(ulibus), quo lustro censa sunt civium Romanorum capitum / quadragiens centum millia et nongenta triginta et septem millia. Legibus novis inlatis multa / exempla maiorum exolescentia iam ex nostro saeculo reduxi et ipse multarum rerum exempla / imitanda posteris tradidi. Vota pro valetudine mea suscipi per consules et sacerdotes quinto / quoque anno senatus decrevit. Ex iis votis saepe fecerunt vivo me ludos aliquotiens sacerdotum / 15 quattuor amplissima collegia, aliquotiens consules. Privatim etiam et municipatim universi cives / unanimiter continenter apud omnia pulvinaria pro valetudine mea supplicaverunt. Nomen / meum senatus consulto inclusum est in saliare carmen, et sacrosanctus ut essem mihi datum / et, quoad viverem, tribunicia potestas mihi esset, per legem sanctum est. Pontifex maximus ne fierem in / vivi conlegae mei locum, populo id sacerdotium deferente mihi quod pater meus habuerat, recusavi. / 20 Quod sacerdotium aliquod post annos, eo mortuo qui civilis motus occasione occupaverat, cuncta / ex Italia ad comitia mea confluente multitudine, quanta Romae nunquam fertur ante id / tempus fuisse, recepi, P(ublio) Sulpicio C(aio) Valgio consulibus. Aram Fortunae Reducis ante aedes / Honoris et Virtutis ad portam Capenam pro reditu meo senatus consacravit, in qua pontifices / et virgines Vestales anniversarium sacrificium facere iussit eo die quo, consulibus Q(uinto) Lucretio / 25 et M(arco) Vinicio, in urbem ex Syria redieram, et diem Augustalia ex cognomine nostro appellavit. / Ex senatus auctoritate pars praetorum et tribunorum plebi cum consule Q(uinto) Lucretio et / principibus viris obviam mihi missa est in Campaniam, qui honos ad hoc tempus nemimi praeter / me est decretus. Cum ex Hispania Galliaque, rebus in iis provincis prospere gestis, Romam
III redi, Ti(berio) Nerone P(ublio) Quintilio consulibus, aram Pacis Augustae senatus pro reditu meo consacrandam / censuit ad campum Martium, in qua magistratus et sacerdotes virginesque Vestales anniversarium / sacrificium facere iussit. Ianum Quirinum, quem claussum esse maiores nostri voluerunt cum / per totum imperium populi Romani terra marique esset parta victoriis pax, cum prius quam nascerer, a / 5 condita urbe bis omnino clausum fuisse prodatur memoriae, ter me principe senatus claudendum esse censuit. / Filios meos, quos iuvenes mihi eripuit fortuna, Gaium et Lucium Caesares honoris mei caussa / senatus populusque Romanus annum quintum et decimum agentis consules designavit, ut eum / magistratum inirent post quinquennium, et ex eo die quo deducti sunt in forum ut interessent / consiliis publicis decrevit senatus. Equites autem Romani universi principem iuventutis utrumque / 10 eorum parmis et hastis argenteis donatum appellaverunt. Plebei Roma{na}nae viritim ((sestertios)) trecenos / numeravi ex testamento patris mei et nomine meo ((sestertios)) quadringenos ex bellorum manibiis consul / quintum dedi, iterum autem in consulatu decimo ex patrimonio meo ((sestertios)) quadringenos congiari / viritim pernumeravi, et consul undecimum duodecim frumentationes frumento privatim coempto / emensus sum, et tribunicia potestate duodecimum quadringenos nummos tertium viritim dedi. / 15 Quae mea congiaria pervenerunt ad hominum millia nunquam minus quinquaginta et ducenta. / Tribuniciae potestatis duodevicensimum, consul XII, trecentis et viginti millibus plebis urbanae / sexagenos denarios viritim dedi. Et colonis militum meorum consul quintum ex manibiis viritim / millia nummum singula dedi; acceperunt id triumphale congiarium in colonis hominum circiter / centum et viginti millia. Consul tertium decimum sexagenos denarios plebei quae tum frumentum / 20 publicum accipiebat dedi; ea millia hominum paullo plura quam ducenta fuerunt. Pecuniam pro / agris quos in consulatu meo quarto et postea consulibus M(arco) Crasso et Cn(aeo) Lentulo Augure / adsignavi militibus solvi municipis; ea summa sestertium circiter sexsiens milliens fuit quam / pro Italicis praedis numeravi, et circiter bis milliens et sescentiens quod pro agris provincialibus / solvi. Id primus et solus omnium qui deduxerunt colonias militum in Italia aut in provincis ad / 25 memoriam aetatis meae feci. Et postea, Ti(berio) Nerone et Cn(aeo) Pisone consulibus itemque C(aio) Antistio / et D(ecimo) Lae˹l˺io co(n)s(ulibus) et C(aio) Calvisio et L(ucio) Pasieno consulibus et L(ucio) Lentulo et M(arco) Messalla consulibus / et L(ucio) Caninio et Q(uinto) Fabricio co(n)s(ulibus), militibus quos emeriteis stipendis in sua municipia deduxi praemia
IV numerato persolvi, quam in rem sestertium quater milliens circiter impendi. Quater pecunia / mea iuvi aerarium, ita ut sestertium milliens et quingentiens ad eos qui praerant aerario / detulerim. Et M(arco) Lepido et L(ucio) Arruntio co(n)s(ulibus) in aerarium militare, quod ex consilio meo / constitutum est ex quo praemia darentur militibus qui vicena aut plura stipendia emeruissent, / 5 ((sestertium)) milliens et septingentiens ex patrimonio meo detuli. Ab eo anno quo Cn(aeo) et P(ublio) Lentuli / consules fuerunt, cum deficerent publicae opes, tum centum millibus hominum tum pluribus / multo frumentarios et nummarios tributus ex horreo et patrimonio meo edidi. Curiam / et continens ˹e˺i Chalcidicum templumque Apollinis in Palatio cum porticibus, aedem divi / Iuli, Lupercal, porticum ad circum Flaminium, quam sum appellari passus ex nomine eius qui / 10 priorem eodem in solo fecerat, Octaviam, pulvinar ad circum maximum, aedes in Capitolio / Iovis Feretri et Iovis Tonantis, aedem Quirini, aedes Minervae et Iunonis Reginae et Iovis / Libertatis in Aventino, aedem Larum in summa sacra via, aedem deum Penatium in Velia, aedem / Iuventatis, aedem Matris Magnae in Palatio feci. Capitolium et Pompeium theatrum utrumque / opus impensa grandi refeci sine ulla inscriptione nominis mei. Rivos aquarum compluribus / 15 locis vetustate labentes refeci, et aquam quae Marcia appellatur duplicavi fonte novo in / rivum eius inmisso. Forum Iulium et basilicam quae fuit inter aedem Castoris et aedem / Saturni, coepta profligataque opera a patre meo, perfeci et eandem basilicam consumptam / incendio, ampliato eius solo, sub titulo nominis filiorum meorum incohavi, et, si vivus non / perfecissem, perfici ab heredibus meis iussi. Duo et octoginta templa deum in urbe consul / 20 sextum ex auctoritate senatus refeci nullo praetermisso quod eo tempore refici {c}debebat. / Consul septimum viam Flaminiam ab urbe Ariminum refeci pontesque omnes praeter Mulvium / et Minucium. In privato solo Martis Ultoris templum forumque Augustum ex manibiis feci. / Theatrum ad aedem Apollinis in solo magna ex parte a privatis empto feci, quod sub nomine / M(arci) Marcelli generi mei esset. Dona ex manibiis in Capitolio et in aede divi Iuli et in aede / 25 Apollinis et in aede Vestae et in templo Martis Ultoris consacravi, quae mihi constiterunt / ((sestertium)) circiter milliens. Auri coronari pondo triginta et quinque millia municipiis et colonis / Italiae conferentibus ad triumphos meos quintum consul remisi, et postea, quotienscumque
V imperator appellatus sum, aurum coronarium non accepi decernentibus municipiis et colonis aeque / benigne adque antea decreverant. Ter munus gladiatorium dedi meo nomine et quinquiens filiorum / meorum aut nepotum nomine, quibus muneribus depugnaverunt hominum circiter decem millia. Bis / athletarum undique accitorum spectaculum populo praebui meo nomine et tertium nepotis mei / 5 nomine. Ludos feci meo nomine quater, aliorum autem magistratuum vicem ter et viciens. Pro conlegio / quindecim virorum magister conlegii collega M(arco) Agrippa ludos saeclares C(aio) Furnio C(aio) Silano co(n)s(ulibus) / feci. Consul XIII ludos Martiales primus feci quos post id tempus deinceps insequentibus annis s(enatus) / c(onsulto) et lege fecerunt consules. Venationes bestiarum Africanarum meo nomine aut filiorum meorum / et nepotum in circo aut in foro aut in amphitheatris populo dedi sexiens et viciens, quibus / 10 confecta sunt bestiarum circiter tria millia et quingentae. Navalis proeli spectaclum populo / dedi trans Tiberim in quo loco nunc nemus est Caesarum, cavato solo in longitudinem mille / et octingentos pedes, in latitudinem mille et ducentos, in quo triginta rostratae naves / triremes aut biremes, plures autem minores inter se conflixerunt; quibus in classibus pugnaverunt / praeter remiges millia hominum tria circiter. In templis omnium civitatium provinciae Asiae victor / 15 ornamenta reposui quae spoliatis templis is cum quo bellum gesseram privatim possederat. Statuae meae / pedestres et equestres et in quadrigeis argenteae steterunt in urbe XXC circiter, quas ipse sustuli, exque ea / pecunia dona aurea in aede Apollinis meo nomine et illorum qui mihi statuarum honorem habuerunt posui. / Mare pacavi a praedonibus. Eo bello servorum qui fugerant a dominis suis et arma contra / rem publicam ceperant triginta fere millia capta dominis ad supplicium sumendum tradidi. / 20 Iuravit in mea verba tota Italia sponte sua, et me belli quo vici ad Actium ducem depoposcit; / iuraverunt in eadem verba provinciae Galliae, Hispaniae, Africa, Sicilia, Sardinia. Qui sub signis / meis tum militaverint fuerunt senatores plures quam DCC, in iis qui vel antea vel postea / consules facti sunt ad eum diem quo scripta sunt haec LXXXIII, sacerdotes circiter CLXX. / Omnium provinciarum populi Romani quibus finitimae fuerunt gentes quae non parerent / 25 imperio nostro fines auxi. Gallias et Hispanias provincias, item Germaniam, qua includit Oceanus / a Gadibus ad ostium Albis fluminis pacavi. Alpes a regione ea quae proxima est Hadriano mari / ad Tuscum pacificavi nulli genti bello per iniuriam inlato. Classis mea per Oceanum ab ostio Rheni
VI ad solis orientis regionem usque ad fines Cimbrorum navigavit, quo neque terra neque mari / quisquam Romanus ante id tempus adit. Cimbrique et Charydes et Semnones et eiusdem tractus / alii Germanorum populi per legatos amicitiam meam et populi Romani petierunt. Meo iussu et / auspicio ducti sunt duo exercitus eodem fere tempore in Aethiopiam et in Arabiam quae appellatur / 5 Eudaemon, maximaeque hostium gentis utriusque copiae caesae sunt in acie et complura oppida / capta. In Aethiopiam usque ad oppidum Nabata perventum est, cui proxima est Meroe. In / Arabiam usque in fines Sabaeorum processit exercitus ad oppidum Mariba. Aegyptum imperio / populi Romani adieci. Armeniam maiorem interfecto rege eius Artaxe cum possem facere / provinciam malui maiorum nostrorum exemplo regnum id Tigrani regis Artavasdis filio, nepoti / 10 autem Tigranis regis, per Ti(berium) Neronem tradere, qui tum mihi privignus erat. Et eandem gentem / postea desciscentem et rebellantem domitam per Gaium filium meum regi Ariobarzani regis / Medorum Artabazi filio regendam tradidi, et post eius mortem filio eius Artavasdi; quo interfecto / Tigranem qui erat ex regio genere Armeniorum oriundus in id regnum misi. Provincias omnis / quae trans Hadrianum mare vergunt ad orientem Cyrenasque, iam ex parte magna regibus ea possidentibus, / 15 et antea Siciliam et Sardiniam occupatas bello servili reciperavi. Colonias in Africa, Sicilia, / Macedonia, utraque Hispania, Achaia, Asia, Syria, Gallia Narbonensi, Pisidia militum deduxi. Italia autem / XXVIII colonias quae vivo me celeberrimae et frequentissimae fuerunt mea auctoritate deductas habet. / Signa militaria complura per alios duces amissa devictis hostibus reciperavi ex Hispania et Gallia / et a Dalmateis. Partho‹s› trium exercituum Romanorum spolia et signa reddere mihi supplicesque / 20 amicitiam populi Romani petere coegi. Ea autem signa in penetrali quod est in templo / Martis Ultoris reposui. Pannoniorum gentes, quas ante me principem populi Romani exercitus / nunquam adit, devictas per Ti(berium) Neronem, qui tum erat privignus et legatus meus, imperio populi / Romani subieci, protulique fines Illyrici ad ripam fluminis Danu˹v˺i. Citra quod Dacorum / transgressus exercitus meis auspicis victus profilgatusque est, et postea trans Danuvium ductus / 25 exercitus meus Dacorum gentes imperia populi Romani perferre coegit. Ad me ex India regum / legationes saepe missae sunt nunquam visae ante id tempus apud quemquam Romanorum / ducem. Nostram amicitiam appetiverunt per legatos Bastarnae Scythaeque et Sarmatarum / qui sunt citra flumen Tanaim et ultra reges, Albanorumque rex et Hiberorum et Medorum.
VII Ad me supplices confugerunt reges Parthorum Tiridates et postea Phrates regis Phratis filius, Medorum / Artavasdes, Adiabenorum Artaxares, Britannorum Dumnobellaunus et Tincommius, Sugambrorum Maelo, / Marcomanorum Sueborum rus (!). Ad me rex Parthorum Phrates Orodis filius filios suos nepotesque / omnes misit in Italiam non bello superatus, sed amicitiam nostram per liberorum suorum pignora / 5 petens. Plurimaeque aliae gentes expertae sunt p(opuli) R(omani) fidem me principe quibus antea cum populo / Romano nullum extiterat legationum et amicitiae commercium. A me gentes Parthorum et / Medorum per legatos principes earum gentium reges petitos acceperunt: Parthi Vononem, regis / ˹P˺hratis filium, regis Orodis nepotem, Medi Ariobarzanem, regis Artavazdis filium, regis Ariobarzanis / nepotem. In consulatu sexto et septimo, postquam bella civilia exstinxeram, per consensum / 10 universorum potitus rerum omnium, rem publicam ex mea potestate in senatus populique Romani / arbitrium transtuli. Quo pro merito meo senatus consulto Augustus appellatus sum et laureis / postes aedium mearum vestiti publice coronaque civica super ianuam meam fixa est et clupeus / aureus in curia Iulia positus, quem mihi senatum populumque Romanum dare virtutis clementiaeque / iustitiae et pietatis caussa testatum est per eius clupei inscriptionem. Post id tempus auctoritate / 15 omnibus praestiti, potestatis autem nihilo amplius habui quam ceteri qui mihi quoque in magistratu / conlegae fuerunt. Tertium decimum consulatum cum ˹g˺erebam, senatus et equester ordo populusque / Romanus universus appellavit me patrem pa˹t˺riae, idque in vestibulo aedium mearum inscribendum / et in curia Iulia et in foro Aug(usti) sub quadrigis quae mihi ex s(enatus) c(onsulto) positae sunt censuit. Cum scripsi / haec annum agebam septuagensumum sextum. Summa pecuniae quam dedit vel in aerarium / 20 vel plebei Romanae vel dimissis militibus: denarium sexiens milliens. Opera fecit nova aedem / Martis, Iovis Tonantis et Feretri, Apollinis, divi Iuli, Quirini, Minervae, Iunonis Reginae, Iovis / Libertatis, Larum, deum Penatium, Iuventatis, Matris Magnae, Lupercal, pulvinar ad circum, / curiam cum Chalcidico, forum Augustum, basilicam Iuliam, theatrum Marcelli, porticum / Octaviam, nemus trans Tiberim Caesarum. Refecit Capitolium sacrasque aed‹e›s numero / 25 octoginta duas, theatrum Pompei, aquarum rivos, viam Flaminiam. Impensa praestita in / spectacula scaenica et munera gladiatorum atque athletas et venationes et naumachiam / et donata pecunia colonis in Italia, oppidis in provincis terrae motu incendioque / consumptis aut viritim amicis senatoribusque quorum census explevit innumerabilis.
I Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam / a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. Eo nomine senatus decretis honorificis / in ordinem suum me adlegit, C(aio) Pansa et A(ulo) Hirtio consulibus, consularem locum sententiae dicendae / tribuens, et imperium mihi dedit. Res publica ne quid detrimenti caperet, me propraetore simul cum / 5 consulibus providere iussit. Populus autem eodem anno me consulem, cum consul uterque bello / cecidisset, et triumvirum rei publicae constituendae creavit. Qui parentem meum interfecerunt, eos / in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum facinus, et postea bellum inferentis rei publicae vici bis acie. / Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum saepe gessi, victorque omnibus veniam / petentibus civibus peperci. E˹x˺ternas gentes, quibus tuto ignosci potuit, conservare quam / 10 excidere malui. Millia civium Romanorum sub sacramento meo fuerunt circiter quingenta. / Ex quibus deduxi in colonias aut remisi in municipia sua stipendis emeritis millia aliquanto plura / quam trecenta, et iis omnibus agros adsignavi aut pecuniam pro praemiis militiae / dedi. Naves cepi sescentas praeter eas, si quae minores quam triremes fuerunt. Bis ovans / triumphavi et tris egi curulis triumphos et appellatus sum viciens et semel imperator. Decernente / 15 pluris triumphos mihi senatu quibus omnibus supersedi. Laurum de fascibus deposui in / Capitolio, votis quae quoque bello nuncupaveram solutis. Ob res a me aut per legatos / meos auspicis meis terra marique prospere gestas quinquagiens et qui‹n›quiens decrevit senatus / supplicandum esse dis immortalibus. Dies autem, per quos ex senatu‹s› consulto supplicatum est, / fuere DCCCLXXXX. In triumphis meis ducti sunt ante currum meum reges aut regum liberi / 20 novem. Consul fueram terdeciens, cum scribebam haec, et eram septimum et trigensimum / tribuniciae potestatis. Dictaturam et apsenti et praesenti mihi delatam et a populo et a senatu, / M(arco) Marcello et L(ucio) Arruntio co(n)s(ulibus) non recepi. Non sum deprecatus in summa frumenti penuria / curationem annonae, quam ita administravi, ut intra dies paucos metu et periclo praesenti / civitatem universam liberarem impensa et cura mea. Consulatum quoque tum annuum et perpetuum / 25 mihi delatum non recepi. Consulibus M(arco) Vinicio et Q(uinto) Lucretio et postea P(ublio) Lentulo et Cn(aeo) Lentulo / et tertium Paullo Fabio Maximo et Q(uinto) Tuberone senatu populoque Romano consentientibus ut / curator legum et morum maxima potestate solus crearer, magistratum nullum contra morem / maiorum delatum recepi. Quae tum per me geri senatus voluit, per tribuniciam potestatem
II perfeci, cuius potestatis conlegam et ipse ultro quinquiens mihi a senatu depoposci et accepi. / Triumvirum rei publicae constituendae fui per continuos annos decem. Princeps senatus fui usque / ad eum diem quo scripseram haec per annos quadraginta. Pontifex maximus, augur, quindecimvirum / sacris faciundis, semptemvirum epulonum, frater arvalis, sodalis Titius, fetialis fui. Patriciorum / 5 numerum auxi consul quintum iussu populi et senatus. Senatum ter legi, et in consulatu sexto / censum populi conlega M(arco) Agrippa egi. Lustrum post annum alterum et quadragensimum feci, quo lustro civium / Romanorum censa sunt capita quadragiens centum millia et sexaginta tria millia. Tum iterum consulari cum imperio / lustrum solus feci C(aio) Censorino et C(aio) Asinio co(n)s(ulibus), quo lustro censa sunt civium Romanorum capita quadragiens / centum millia et ducenta triginta tria millia. Et tertium consulari cum imperio lustrum conlega Tib(erio) Caesare / 10 filio meo feci Sex(to) Pompeio et Sex(to) Appuleio co(n)s(ulibus), quo lustro censa sunt civium Romanorum capitum / quadragiens centum millia et nongenta triginta et septem millia. Legibus novis inlatis multa / exempla maiorum exolescentia iam ex nostro saeculo reduxi et ipse multarum rerum exempla / imitanda posteris tradidi. Vota pro valetudine mea suscipi per consules et sacerdotes quinto / quoque anno senatus decrevit. Ex iis votis saepe fecerunt vivo me ludos aliquotiens sacerdotum / 15 quattuor amplissima collegia, aliquotiens consules. Privatim etiam et municipatim universi cives / unanimiter continenter apud omnia pulvinaria pro valetudine mea supplicaverunt. Nomen / meum senatus consulto inclusum est in saliare carmen, et sacrosanctus ut essem mihi datum / et, quoad viverem, tribunicia potestas mihi esset, per legem sanctum est. Pontifex maximus ne fierem in / vivi conlegae mei locum, populo id sacerdotium deferente mihi quod pater meus habuerat, recusavi. / 20 Quod sacerdotium aliquod post annos, eo mortuo qui civilis motus occasione occupaverat, cuncta / ex Italia ad comitia mea confluente multitudine, quanta Romae nunquam fertur ante id / tempus fuisse, recepi, P(ublio) Sulpicio C(aio) Valgio consulibus. Aram Fortunae Reducis ante aedes / Honoris et Virtutis ad portam Capenam pro reditu meo senatus consacravit, in qua pontifices / et virgines Vestales anniversarium sacrificium facere iussit eo die quo, consulibus Q(uinto) Lucretio / 25 et M(arco) Vinicio, in urbem ex Syria redieram, et diem Augustalia ex cognomine nostro appellavit. / Ex senatus auctoritate pars praetorum et tribunorum plebi cum consule Q(uinto) Lucretio et / principibus viris obviam mihi missa est in Campaniam, qui honos ad hoc tempus nemimi praeter / me est decretus. Cum ex Hispania Galliaque, rebus in iis provincis prospere gestis, Romam
III redi, Ti(berio) Nerone P(ublio) Quintilio consulibus, aram Pacis Augustae senatus pro reditu meo consacrandam / censuit ad campum Martium, in qua magistratus et sacerdotes virginesque Vestales anniversarium / sacrificium facere iussit. Ianum Quirinum, quem claussum esse maiores nostri voluerunt cum / per totum imperium populi Romani terra marique esset parta victoriis pax, cum prius quam nascerer, a / 5 condita urbe bis omnino clausum fuisse prodatur memoriae, ter me principe senatus claudendum esse censuit. / Filios meos, quos iuvenes mihi eripuit fortuna, Gaium et Lucium Caesares honoris mei caussa / senatus populusque Romanus annum quintum et decimum agentis consules designavit, ut eum / magistratum inirent post quinquennium, et ex eo die quo deducti sunt in forum ut interessent / consiliis publicis decrevit senatus. Equites autem Romani universi principem iuventutis utrumque / 10 eorum parmis et hastis argenteis donatum appellaverunt. Plebei Roma{na}nae viritim ((sestertios)) trecenos / numeravi ex testamento patris mei et nomine meo ((sestertios)) quadringenos ex bellorum manibiis consul / quintum dedi, iterum autem in consulatu decimo ex patrimonio meo ((sestertios)) quadringenos congiari / viritim pernumeravi, et consul undecimum duodecim frumentationes frumento privatim coempto / emensus sum, et tribunicia potestate duodecimum quadringenos nummos tertium viritim dedi. / 15 Quae mea congiaria pervenerunt ad hominum millia nunquam minus quinquaginta et ducenta. / Tribuniciae potestatis duodevicensimum, consul XII, trecentis et viginti millibus plebis urbanae / sexagenos denarios viritim dedi. Et colonis militum meorum consul quintum ex manibiis viritim / millia nummum singula dedi; acceperunt id triumphale congiarium in colonis hominum circiter / centum et viginti millia. Consul tertium decimum sexagenos denarios plebei quae tum frumentum / 20 publicum accipiebat dedi; ea millia hominum paullo plura quam ducenta fuerunt. Pecuniam pro / agris quos in consulatu meo quarto et postea consulibus M(arco) Crasso et Cn(aeo) Lentulo Augure / adsignavi militibus solvi municipis; ea summa sestertium circiter sexsiens milliens fuit quam / pro Italicis praedis numeravi, et circiter bis milliens et sescentiens quod pro agris provincialibus / solvi. Id primus et solus omnium qui deduxerunt colonias militum in Italia aut in provincis ad / 25 memoriam aetatis meae feci. Et postea, Ti(berio) Nerone et Cn(aeo) Pisone consulibus itemque C(aio) Antistio / et D(ecimo) Lae˹l˺io co(n)s(ulibus) et C(aio) Calvisio et L(ucio) Pasieno consulibus et L(ucio) Lentulo et M(arco) Messalla consulibus / et L(ucio) Caninio et Q(uinto) Fabricio co(n)s(ulibus), militibus quos emeriteis stipendis in sua municipia deduxi praemia
IV numerato persolvi, quam in rem sestertium quater milliens circiter impendi. Quater pecunia / mea iuvi aerarium, ita ut sestertium milliens et quingentiens ad eos qui praerant aerario / detulerim. Et M(arco) Lepido et L(ucio) Arruntio co(n)s(ulibus) in aerarium militare, quod ex consilio meo / constitutum est ex quo praemia darentur militibus qui vicena aut plura stipendia emeruissent, / 5 ((sestertium)) milliens et septingentiens ex patrimonio meo detuli. Ab eo anno quo Cn(aeo) et P(ublio) Lentuli / consules fuerunt, cum deficerent publicae opes, tum centum millibus hominum tum pluribus / multo frumentarios et nummarios tributus ex horreo et patrimonio meo edidi. Curiam / et continens ˹e˺i Chalcidicum templumque Apollinis in Palatio cum porticibus, aedem divi / Iuli, Lupercal, porticum ad circum Flaminium, quam sum appellari passus ex nomine eius qui / 10 priorem eodem in solo fecerat, Octaviam, pulvinar ad circum maximum, aedes in Capitolio / Iovis Feretri et Iovis Tonantis, aedem Quirini, aedes Minervae et Iunonis Reginae et Iovis / Libertatis in Aventino, aedem Larum in summa sacra via, aedem deum Penatium in Velia, aedem / Iuventatis, aedem Matris Magnae in Palatio feci. Capitolium et Pompeium theatrum utrumque / opus impensa grandi refeci sine ulla inscriptione nominis mei. Rivos aquarum compluribus / 15 locis vetustate labentes refeci, et aquam quae Marcia appellatur duplicavi fonte novo in / rivum eius inmisso. Forum Iulium et basilicam quae fuit inter aedem Castoris et aedem / Saturni, coepta profligataque opera a patre meo, perfeci et eandem basilicam consumptam / incendio, ampliato eius solo, sub titulo nominis filiorum meorum incohavi, et, si vivus non / perfecissem, perfici ab heredibus meis iussi. Duo et octoginta templa deum in urbe consul / 20 sextum ex auctoritate senatus refeci nullo praetermisso quod eo tempore refici {c}debebat. / Consul septimum viam Flaminiam ab urbe Ariminum refeci pontesque omnes praeter Mulvium / et Minucium. In privato solo Martis Ultoris templum forumque Augustum ex manibiis feci. / Theatrum ad aedem Apollinis in solo magna ex parte a privatis empto feci, quod sub nomine / M(arci) Marcelli generi mei esset. Dona ex manibiis in Capitolio et in aede divi Iuli et in aede / 25 Apollinis et in aede Vestae et in templo Martis Ultoris consacravi, quae mihi constiterunt / ((sestertium)) circiter milliens. Auri coronari pondo triginta et quinque millia municipiis et colonis / Italiae conferentibus ad triumphos meos quintum consul remisi, et postea, quotienscumque
V imperator appellatus sum, aurum coronarium non accepi decernentibus municipiis et colonis aeque / benigne adque antea decreverant. Ter munus gladiatorium dedi meo nomine et quinquiens filiorum / meorum aut nepotum nomine, quibus muneribus depugnaverunt hominum circiter decem millia. Bis / athletarum undique accitorum spectaculum populo praebui meo nomine et tertium nepotis mei / 5 nomine. Ludos feci meo nomine quater, aliorum autem magistratuum vicem ter et viciens. Pro conlegio / quindecim virorum magister conlegii collega M(arco) Agrippa ludos saeclares C(aio) Furnio C(aio) Silano co(n)s(ulibus) / feci. Consul XIII ludos Martiales primus feci quos post id tempus deinceps insequentibus annis s(enatus) / c(onsulto) et lege fecerunt consules. Venationes bestiarum Africanarum meo nomine aut filiorum meorum / et nepotum in circo aut in foro aut in amphitheatris populo dedi sexiens et viciens, quibus / 10 confecta sunt bestiarum circiter tria millia et quingentae. Navalis proeli spectaclum populo / dedi trans Tiberim in quo loco nunc nemus est Caesarum, cavato solo in longitudinem mille / et octingentos pedes, in latitudinem mille et ducentos, in quo triginta rostratae naves / triremes aut biremes, plures autem minores inter se conflixerunt; quibus in classibus pugnaverunt / praeter remiges millia hominum tria circiter. In templis omnium civitatium provinciae Asiae victor / 15 ornamenta reposui quae spoliatis templis is cum quo bellum gesseram privatim possederat. Statuae meae / pedestres et equestres et in quadrigeis argenteae steterunt in urbe XXC circiter, quas ipse sustuli, exque ea / pecunia dona aurea in aede Apollinis meo nomine et illorum qui mihi statuarum honorem habuerunt posui. / Mare pacavi a praedonibus. Eo bello servorum qui fugerant a dominis suis et arma contra / rem publicam ceperant triginta fere millia capta dominis ad supplicium sumendum tradidi. / 20 Iuravit in mea verba tota Italia sponte sua, et me belli quo vici ad Actium ducem depoposcit; / iuraverunt in eadem verba provinciae Galliae, Hispaniae, Africa, Sicilia, Sardinia. Qui sub signis / meis tum militaverint fuerunt senatores plures quam DCC, in iis qui vel antea vel postea / consules facti sunt ad eum diem quo scripta sunt haec LXXXIII, sacerdotes circiter CLXX. / Omnium provinciarum populi Romani quibus finitimae fuerunt gentes quae non parerent / 25 imperio nostro fines auxi. Gallias et Hispanias provincias, item Germaniam, qua includit Oceanus / a Gadibus ad ostium Albis fluminis pacavi. Alpes a regione ea quae proxima est Hadriano mari / ad Tuscum pacificavi nulli genti bello per iniuriam inlato. Classis mea per Oceanum ab ostio Rheni
VI ad solis orientis regionem usque ad fines Cimbrorum navigavit, quo neque terra neque mari / quisquam Romanus ante id tempus adit. Cimbrique et Charydes et Semnones et eiusdem tractus / alii Germanorum populi per legatos amicitiam meam et populi Romani petierunt. Meo iussu et / auspicio ducti sunt duo exercitus eodem fere tempore in Aethiopiam et in Arabiam quae appellatur / 5 Eudaemon, maximaeque hostium gentis utriusque copiae caesae sunt in acie et complura oppida / capta. In Aethiopiam usque ad oppidum Nabata perventum est, cui proxima est Meroe. In / Arabiam usque in fines Sabaeorum processit exercitus ad oppidum Mariba. Aegyptum imperio / populi Romani adieci. Armeniam maiorem interfecto rege eius Artaxe cum possem facere / provinciam malui maiorum nostrorum exemplo regnum id Tigrani regis Artavasdis filio, nepoti / 10 autem Tigranis regis, per Ti(berium) Neronem tradere, qui tum mihi privignus erat. Et eandem gentem / postea desciscentem et rebellantem domitam per Gaium filium meum regi Ariobarzani regis / Medorum Artabazi filio regendam tradidi, et post eius mortem filio eius Artavasdi; quo interfecto / Tigranem qui erat ex regio genere Armeniorum oriundus in id regnum misi. Provincias omnis / quae trans Hadrianum mare vergunt ad orientem Cyrenasque, iam ex parte magna regibus ea possidentibus, / 15 et antea Siciliam et Sardiniam occupatas bello servili reciperavi. Colonias in Africa, Sicilia, / Macedonia, utraque Hispania, Achaia, Asia, Syria, Gallia Narbonensi, Pisidia militum deduxi. Italia autem / XXVIII colonias quae vivo me celeberrimae et frequentissimae fuerunt mea auctoritate deductas habet. / Signa militaria complura per alios duces amissa devictis hostibus reciperavi ex Hispania et Gallia / et a Dalmateis. Partho‹s› trium exercituum Romanorum spolia et signa reddere mihi supplicesque / 20 amicitiam populi Romani petere coegi. Ea autem signa in penetrali quod est in templo / Martis Ultoris reposui. Pannoniorum gentes, quas ante me principem populi Romani exercitus / nunquam adit, devictas per Ti(berium) Neronem, qui tum erat privignus et legatus meus, imperio populi / Romani subieci, protulique fines Illyrici ad ripam fluminis Danu˹v˺i. Citra quod Dacorum / transgressus exercitus meis auspicis victus profilgatusque est, et postea trans Danuvium ductus / 25 exercitus meus Dacorum gentes imperia populi Romani perferre coegit. Ad me ex India regum / legationes saepe missae sunt nunquam visae ante id tempus apud quemquam Romanorum / ducem. Nostram amicitiam appetiverunt per legatos Bastarnae Scythaeque et Sarmatarum / qui sunt citra flumen Tanaim et ultra reges, Albanorumque rex et Hiberorum et Medorum.
VII Ad me supplices confugerunt reges Parthorum Tiridates et postea Phrates regis Phratis filius, Medorum / Artavasdes, Adiabenorum Artaxares, Britannorum Dumnobellaunus et Tincommius, Sugambrorum Maelo, / Marcomanorum Sueborum rus (!). Ad me rex Parthorum Phrates Orodis filius filios suos nepotesque / omnes misit in Italiam non bello superatus, sed amicitiam nostram per liberorum suorum pignora / 5 petens. Plurimaeque aliae gentes expertae sunt p(opuli) R(omani) fidem me principe quibus antea cum populo / Romano nullum extiterat legationum et amicitiae commercium. A me gentes Parthorum et / Medorum per legatos principes earum gentium reges petitos acceperunt: Parthi Vononem, regis / ˹P˺hratis filium, regis Orodis nepotem, Medi Ariobarzanem, regis Artavazdis filium, regis Ariobarzanis / nepotem. In consulatu sexto et septimo, postquam bella civilia exstinxeram, per consensum / 10 universorum potitus rerum omnium, rem publicam ex mea potestate in senatus populique Romani / arbitrium transtuli. Quo pro merito meo senatus consulto Augustus appellatus sum et laureis / postes aedium mearum vestiti publice coronaque civica super ianuam meam fixa est et clupeus / aureus in curia Iulia positus, quem mihi senatum populumque Romanum dare virtutis clementiaeque / iustitiae et pietatis caussa testatum est per eius clupei inscriptionem. Post id tempus auctoritate / 15 omnibus praestiti, potestatis autem nihilo amplius habui quam ceteri qui mihi quoque in magistratu / conlegae fuerunt. Tertium decimum consulatum cum ˹g˺erebam, senatus et equester ordo populusque / Romanus universus appellavit me patrem pa˹t˺riae, idque in vestibulo aedium mearum inscribendum / et in curia Iulia et in foro Aug(usti) sub quadrigis quae mihi ex s(enatus) c(onsulto) positae sunt censuit. Cum scripsi / haec annum agebam septuagensumum sextum. Summa pecuniae quam dedit vel in aerarium / 20 vel plebei Romanae vel dimissis militibus: denarium sexiens milliens. Opera fecit nova aedem / Martis, Iovis Tonantis et Feretri, Apollinis, divi Iuli, Quirini, Minervae, Iunonis Reginae, Iovis / Libertatis, Larum, deum Penatium, Iuventatis, Matris Magnae, Lupercal, pulvinar ad circum, / curiam cum Chalcidico, forum Augustum, basilicam Iuliam, theatrum Marcelli, porticum / Octaviam, nemus trans Tiberim Caesarum. Refecit Capitolium sacrasque aed‹e›s numero / 25 octoginta duas, theatrum Pompei, aquarum rivos, viam Flaminiam. Impensa praestita in / spectacula scaenica et munera gladiatorum atque athletas et venationes et naumachiam / et donata pecunia colonis in Italia, oppidis in provincis terrae motu incendioque / consumptis aut viritim amicis senatoribusque quorum census explevit innumerabilis.
FLT Notes
-
1) For an English translation, see Cooley 2009.