Capitolium novum - 1933

INTRODUCTION

Capitolium novum is a poem of 332 Latin hexameters. The poem offers a literary tour through the historical center of Rome in its historical and architectural contexts. It responds in particular to the recent urbanistic interventions of the Fascist regime around the area of the Roman fora. The poem opens at the Capitoline Hill with a statement of the reinvigoration of the ancient city of Rome (1-10). Then the narrator leads the reader on a tour of its main sights beginning on Piazza Venezia (11-29), continuing along the Via dell’Impero (now the Via dei Fori Imperiali) with a short detour up the back of the Capitoline Hill (30-113) to the Colosseum (114-132) and turning right to the Arch of Constantine (144-149). Next, the narrator returns and walks up the Via del Mare (196-255) all the while pointing out and interpreting numerous ancient and later monuments (for a map of Giammaria’s literary tour of Rome, see Bettegazzi, Lamers and Reitz-Joosse 2019: 157). After an imaginative flight to the seacoast and a reflection on Rome’s and Italy’s newly restored naval power (256-286), the poem concludes with an extended affirmation of the eternity of Rome and of the ancient Latin authors who have immortalized her (287-332). The narrator interrupts the walking tour several times with more reflective passages about pagan, Christian and contemporary Rome. Capitolium novum was first published as Giammaria (1933 = A) in 100 copies, with the subtitle Carmen decennale, referring to the ten-year anniversary of the Fascist March on Rome. It was then republished in Giammaria (1934 = B), pp. 17-32. The text below is taken from the 1934 version. Typographical differences between the 1933 and 1934 versions are mentioned in the footnotes. On Giammaria’s Capitolium novum, see Bettegazzi, Lamers and Reitz-Joosse (2019).

 

Bibliography

Latin texts

Giammaria, Francesco. 1933. Capitolium novum: carmen decennale. Rome: typ. Novissima.

———. 1934. Tria Carmina. Rome: Ex tipis novissima.

 

Secondary sources

Bettegazzi, Nicolò, Han Lamers, and Bettina Reitz-Joosse. 2019. “Viewing Rome in the Latin Literature of the Ventennio Fascista: Francesco Giammaria’s Capitolium Novum.” Fascism 8 (2): 153–78.

 

Binnebeke, Xavier van. 2020. “Hoeufft’s Legacy: Neo-Latin Poetry in the Archive of the Certamen Poeticum Hoeufftianum (1923–1943).” In Studies in the Latin Literature and Epigraphy of Italian Fascism, edited by Han Lamers, Bettina Reitz-Joosse, and Valerio Sanzotta, 245–325. Supplementa Humanistica Lovaniensia 46. Leuven: Leuven University Press.

 

 

Hylke de Boer

TITLE PAGE

FRANCISCI GIAMMARIA


TRIA CARMINA



EX TIPIS NOVISSIMA

ROMAE A. D. MCMXXXIV A. REN. FASC. XIII

CAPITOLIUM NOVUM
1
Si super insignis conscendere culmina montis
2
– Urbis qui sortes servavit rite sacratas –
3
Pandere et intentus circum tua lumina cures,
4
Te coram, extemplo – mirum! – portenta videbis:
5
Assurgunt vetera, abreptis monimenta ruinis.
6
Sic voluit Dux: et Ducis est confecta voluntas;
7
Ut quae Romanae gentis simulacra supersint,
8
Ad solem haec redeant digno perfusa decore.
9
Te decet idcirco, passim, lustrare vagantem
10
Hoc opus eximium et tanto cognomine fulgens.
11
Ecce coruscans in media patet Urbe platea,
12
Quae Venetae Gentis nomen desumpserat olim.
13
Tergeminis circum est haec exornata colossis,
14
Fortunam veterem qui rite novamque tuentur.
15
En ingens media assurgit mirandaque moles,
16
Marmore congesta et variis suffulta columnis.
17
Victricem haec patriam merito testatur et unam.
18
Jure, Probi Regis, totam quae conspicit Urbem,
19
Aurata effigies solio dominatur ab alto:
20
Hic Signum Romae, hic Patriae venerabilis ara:
21
Conditus hic Miles, personae et nominis expers.
22
Augustam molem hinc illinc suggesta coronant,
23
Curvata in gyrum et variis conferta viretis:
24
Hic patulae pini, hic lauri, viridesque cupressi
25
Romanum genus ostendunt Urbemque perennem.
26
En gemini strati calles panduntur utrinque,
27
Ad mentem Ducis exstructi concorditer ambo;
28
Hic tenet Imperii praeclarum et nobile nomen;
29
Ille Maris nomen, Tyrrhena ad littora ducens.
30
Nunc age, si perges callem lustrare sinistrum,
31
Albani montis longe spectabis amoenum
32
Culmen, et umbrosum lucum, fanumque vetustum.
33
En patet Imperii callis, digressus ab Arce,
34
Sepibus et lauri cinctus myrtique virentis.
35
Hic prope, pars aulae veteris, manet alta columna
36
Belligeris variis in gyrum insculpta figuris.
37
Dacicus hanc Princeps victor construxerat olim,
38
Illius ut cineres post fata teneret adustos.
39
Clavigeri divi nunc fulget vertice signum,
40
Gentibus ut monstret sacrumque novumque triumphum.
41
Diruta circumstant veteris fragmenta columnae
42
Aulae quae tulerat culmen tectumque superbum.
43
Adverso occurrunt et pandunt ora tabernae,
44
Sedibus exstructae variis et mercibus aptae.
45
Principis eximii hae digne monimenta coronant.
46
Arduus in spatium ductus, mirabile visu!
47
Procedit callis, tectis hinc inde coactus,
48
Pervius et rectus, victorum aptusque triumphis.
49
Eminet inter lauros et prope limina callis
50
Mirifica effigies, nitido confecta metallo.
51
Caesaris hoc signum: hic Divi revocatur imago
52
Gentis ut italicae fatis succurrat amica.
53
Caesaris ad tergum, vix nunc, est reddita soli
54
Aula fori veteris, quod primum ornaverat Urbem.
55
Caesaris hoc sumptu erectum, populoque dicatum
56
Perspicuum munus veteres habuere Quirites.
57
Hic prope sub terra et variis compressa ruinis
58
Diruta celantur veteris vestigia templi.
59
Quod fuerat Caesar Veneris de stirpe superna
60
Haec voluit Divae sic templa dicata parenti.
61
Quae modo mirificae molis fragmenta supersunt
62
In formam redeunt sic, arte, refecta priorem.
63
Clivus hic incurvus, montem qui leniter ambit,
64
Culmen ad umbrosum tendit, placidumque recessum.
65
Hic, nova quae lauros inter supereminet ara,
66
Relligione sacra et cultu celebrata perenni,
67
Ut voluit Dux, est merito sacrata juventae
68
Viribus invictae, infando quae crimine caesa,
69
Obtulerat Patriae, perfuso sanguine, vitam.
70
Hic honor est igitur digne nunc redditus illi,
71
Gentibus exemplum ut fiat monitumque futuris.
72
Si super haec breviter consistere culmina malis
73
Et studeas te contra impellere lumina longe
74
Pluribus exstructa in gradibus fastigia tecti
75
Cernis et in forma veluti digesta theatri.
76
Ecce Quirinalis dominatur mole superbus
77
Collis et augustas referens regaliter aulas.
78
Hoc super inflexa excellit munitaque turris,
79
Militiae veteris sedes, tutamen et Urbis.
80
Porticus exornat sublimis culmina tecti
81
Fornicibus variis extructa et pensile pondus:
82
Hospitium hoc equites veteres habuere decorum,
83
Qui Christi praeclarum, effuso etiamque cruore,
84
Iurabant gladio fortes servare sepulchrum.
85
Panditur ante oculos ingens et fronte recurva
86
Aula Fori Augusti, celso circumdata muro:
87
Occupat hanc mediam vastus fundamine plinthus,
88
Quem super exculti fuerant miracula templi.
89
Hoc opus extructum Ultoris sub nomine Martis,
90
Caesaris excidium ne triste maneret inultum.
91
Dextera pars callis repetit tua lumina tandem,
92
Urget et aspectus rerum, quae veste recenti
93
Indutae, haec nova constituunt miracula Romae.
94
Romanum ante forum, imprimis, en limina pandit
95
Aula vetus, prisco heu quantum spoliata decore!
96
Hanc voluere sacram, divino nomine Christi,
97
Quae fuerat sedes antiquitus alma Senatus.
98
Panditur ante Forum vetus et manet ampla crepido
99
Quam super adversi cernis spectacula montis.
100
Alta Palatini assurgunt fastigia tecti
101
Te coram, penitus cultu detecta vetusto,
102
Ilicis at nemore umbrosae, laurique virentis,
103
Ac patulae pini, in speciem, contecta superne.
104
Hic veteres tectum, hic solium tenuere superbum
105
Nomine Caesareo qui Roman Orbemque regebant.
106
Fornicibus triplis surgit digesta rotundis
107
Quam structam voluit dirus Maxentius, aula,
108
At Constantini melius signata triumpho.
109
Grandius et quidquam, quidquam praestantius ista
110
Visere non unquam sane potuere Quirites.
111
Pilis nam solida et triplas spatiosa per alas
112
Robusta et muro late, tectoque profunda
113
Omnia quae circum surgunt sublimis obumbrat.
114
Surgit in extremis ingenti mole colossus,
115
E tiburtino saxo, simul arte superbus,
116
Arcubus extructis perfectus in ordine triplo:
117
Portenti genus: immensaque crepidine fixus,
118
Arduus et praestans protendit ad aethera culmen.
119
Haec modo si fuerant validae signacula gentis,
120
Nec desunt tamen humani monimenta doloris;
121
Hac hominum tepidus sanguis perfusus arena,
122
Sanguine cum sitiens hoc plebs truculenta petebat.
123
Nunc memor auscultas strepitus cum, pollice verso,
124
Luctantes gaudet plebs dira videre necatos.
125
Hic quoque Christiadae, durum certamen adorti,
126
Corpora combusta, invicti, lacerataque membra
127
Pro Crucis augustae malunt sufferre triumpho,
128
Servatamque fidem mortis sacrare sigillo.
129
Jure igitur Crucis emergit nunc truncus in isto
130
Qui locus est factus Sanctorum sanguine clarus:
131
Hic manet, hic fulget sacra defixus arena,
132
Hic manet, hic fulget fideique speique trophaeum.
133
Si iuvat hoc ultra visum propellere limen,
134
Caelius hic, unus septem de collibus, adstat,
135
Urbis et antiquae faciem immutatus adaequans.
136
Illius ante pedes et nunc spatiosa recurrit
137
Quae via victorum fuerat signata triumphis.
138
Hanc prope declivis sub colle recluditur hortus,
139
Vulgo iampridem carus fatuisque tribunis:
140
Saepius huc etenim plebis clamosa caterva,
141
Vincla recusans legum, audax, jussisque rebellis,
142
Exsaturata odiis vecors properare solebat,
143
Audire et scurras strepitus clamore cientes.
144
Ecce triumphalis bifrons extollitur arcus,
145
Quem Constantino statuit sacrare Senatus,
146
Cum patriam fortis servaverat, hoste repulso.
147
Verba super saxo insculpto quae cernis utrinque
148
Et libertatis Divum pacisque datorem,
149
Victorem celebrant et grata mente salutant.
150
Post tantos casus, tantum post temporis orbem,
151
Haec eadem1, bene si cernis, fatalia verba,
152
Isti conveniunt apte quo vivimus aevo,
153
Praesentemque virum robustae mentis adumbrant.
154
Is quoque nam Patriam, misera sub sorte dolentem,
155
Corpore firmavit, tutamque redegit in uno,
156
Strenuus et pugnax, rigidus, tardosque recusans.
157
Hoc operum tantorum pondus ubique patratum
158
Bis quino exacto, coeptis a fascibus, anno.
159
Solemni est ritu, festiva ac luce dicatum.
160
Aspera qui tulerant saevi certamina belli,
161
Corporis ac mutili iactantes signa gerebant,
162
Hos voluit veteris Dux artis adesse triumpho.
163
Vidimus incessu rigidas prodire phalanges,
164
Et bellatores pedites, equitesque superbos,
165
Augustum Imperii per callem incedere primos.
166
Dux erat: et mutilos alta cervice praeibat,
167
Arma gerens, vultuque severo, erectus in armo.
168
Hunc quoque per callem placidos prodire colonos
169
Vidimus, et Cereris gestantes signa Palisque,
170
Agresti pacis pignus sacrasse labore;
171
Et Ducis ante oculos conclamans agmen agreste
172
His voluisse sacris campo concurrere signis.
173
Quod si fata velint quandoque lacessere mites,
174
Rursus et Ausoniam ad pugnas pressare cruentas,
175
Signis et tantis haec vaticinata triumphos
176
Pectora mucroni rursum opposuisse nec horret,
177
Viribus at validis cuiquam virtute nec impar!
178
Haec quaecunque tuis oculis numerata patescunt
179
Praeteritam extollunt gentem, cultumque deorum,
180
Artis et antiquae, sane, compendia monstrant.
181
Attamen hic quoque nec desunt, de sorte superna,
182
Quae nova conclamant Christi signacula legem:
183
Numina muta manent gentis, nec thura cremantur,
184
Templaque divorum vacuo squalore fatiscunt.
185
At nova quae mentes agitat doctrina per orbem
186
Has coluit sacras aras renovataque templa,
187
Rectas perque vias animos adducit ad astra.
188
Jure igitur sacrae quae tollunt culmina ad auras
189
Aedes, quaeque sacrae crepitant nunc thuribus arae,
190
Sanctius atque novo divo sub numine surgunt,
191
Mentibus et signant vitae simulacra futurae.
192
Diruta dormitant gentis, dum fana silentque,
193
Aedes Christiadum2 festo clamore susurrant,
194
Concentus sacri resonant, tinnitus ahena
195
Mole, super turri, circum diffunditur aura;
196
Sic sonitus inter, Christi vox alma perennat!
197
Te manet, a dextris digressus, callis et alter,
198
Qui Maris, ut scimus, recte procumbit ad oras.
199
Hunc quoque perlustrans, passim spectare memento:
200
Quaeque novata patent oculis, hinc inde recursans,
201
Inspice et aspectu posthac complectere in uno,
202
Ut tibi congeries operum simul una dehiscat.
203
En Capitolii aprici assurgit culmine summo
204
Aedes sacra, datum cui nomen coelica ab ara:
205
Pluribus et gradibus, confectis marmore, ad istam
206
Scanditur, atque locus veteris contingitur arcis.
207
Celsa super collem late prospectat in Urbem
208
Alma Senatoris sedes, turritaque moles.
209
Aedium et anfractus nec non angusta viarum,
210
Ad latus occiduum, molem jam parte tegebant.
211
Aedibus at late, tandem, circumque remotis,
212
Aetheris est moles vix nunc patefacta nitori.
213
Panditur ante pedes antiqui montis et arcis
214
Qui novus ad Maris adducit nunc littora callis:
215
Hunc super incumbit Tarpejo e vertice saxum
216
Et podium cui laeta cadit de frondibus umbra.
217
Hic prope, suspensum gradibus, succedit amoenum
218
Lauro confertum dense, myrtoque viretum.
219
Hoc opus, ut peplum viridans, extenditur apte,
220
Collis et occiduum latus alta fronde decorans.
221
Leniter incurvus, spatiosa fronte patescit
222
Te coram praeceps callis, Tibrimque requirens.
223
Planitiemque secans, veteris cunabula Romae.
224
Tollitur a dextris ingens robustaque moles,
225
Arcubus externis digesta et fronte rotunda.
226
Hoc pius Augustus, memorans immite nepotis
227
Fatum, quaeque suam quassarant aspera gentem,
228
Marcelli titulo struxit sublime theatrum,
229
Et misero moerens vovit monimenta nepoti.
230
Nec minus infaustam dilexerat ille sororem,
231
Marcelli matrem, cupiens quam reddere famae
232
Porticibus statuit clarum connectere nomen.
233
Porticus, at pridem dederat cui Octavia nomen,
234
Nunc manet, heu, penitus misera collapsa ruina!
235
Pluribus en tectis digesta ostenditur aedes
236
Hic sacra, cui gravis incumbit nolaria turris:
237
Haec veteri assumpsit substructo e carcere nomen,
238
Obruit atque trium fanorum structa columnas,
239
Iunonis memorans, Pietatis, signa Speique.
240
Diruta quae penitus contra te porticus adstat,
241
Aedibus abductis, nunc nunc detecta ruinis
242
Iam fruges olerum pandebat ementibus ora.
243
Hoc vetus argiva congestum ex arte sacellum
244
Fortunae memorans titulum nomenque virilis,
245
Pristina et in forma revocans primordia Romae,
246
Nunc fulgens lata circum spatiatur arena,
247
Et moderatorum studium testatur alacre.
248
Haud procul insistit solido fundamine templum
249
Pluribus in gyrum erectis sublime columnis
250
Marmore confectis, robusta ac mole rotunda.
251
Credidit hoc vulgus tibi, Vesta, fuisse dicatum.
252
Qui prius, obductus tectis hinc inde, manebat
253
Occultus penitus, cavea depressus opaca,
254
Arcus bis geminae frontis, sub nomine Iani,
255
Cernitur a longe tota nunc mole patescens.
256
Callis, Aventini contingens limina montis,
257
Frondifera et lambens Tyberini fluminis oras,
258
Assequitur muros Urbis, portaque relicta,
259
Procedens recte, procumbit ad aequora ponti.
260
Hic ubi iampridem muta et deserta locorum
261
Commoda, non unquam, exoptata dedere quietis,
262
Nunc madida demum vastaque palude remota,
263
Oppida structa petit Tyrrhena ad littora turma.
264
Quae maris a longe littus prospexerat olim
265
Caeruleis tremulis undis, Urbs alma Quirini,
266
Neptuni cupiens nequicquam attingere lymphas,
267
Tramite nunc solido, spissoque bitumine strato,
268
Curribus ignivomis pelagi contingit arenas.
269
Hoc opus,3 ingenio, subtili ac mente peractum
270
Dum maris afflatu delectat dulciter Urbem
271
Navibus accessum curat renovare vetustum.
272
Romanum hoc littus, nomen quod sumpsit ab Urbe,
273
Intrepidi ac populi servat magnalia signa,
274
Quamprimum extructo, spatioso in gurgite, portu
275
Sentiet Urbi tandem omen properare secundum,
276
Fortunamque viis demum complere marinis.
277
Quo prius exiguae structae de robore naves
278
Propulsae zephyris tantum, velisque recurvis,
279
Appulerant, proras vertentes Tibris ad ora:
280
Hic quoque quamprimum naves spectare natantes
281
Fas erit, exstructas lamnis ac vimine ferri,
282
Molis et ingentis, propulsas viribus ignis.
283
Fumigera haec monstra, iratum iactata per aequor,
284
Seu leviter placidas, tuto, provecta per undas,
285
Imperium Urbis firmabunt: – nec terminus illi –
286
Ut simul in terris haec Roma triumphet et undis!
287
Quae nova, nunc petimus, Romanae funditus Urbis
288
Vis potuit veterem intrepide subvertere frontem?
289
Quis novus arcanus fatorum est conditus ordo
290
Ut breve post tempus, bis quinos scilicet annos,
291
Ardua se promat digno gestamine Roma?
292
Quae gerit advinctos fasces, rigidamque securim,
293
Roboris indomiti signum, lictoria virtus,
294
Romanam hanc Urbem aurato diademate cinxit,
295
Et rutilantis Eoi celsa ad limina vexit.
296
Fas erit artifici insigni nunc reddere plausum,
297
Cuius consilium sapiens, gravis atque voluntas,
298
Hanc statuere novam rationem ex cardine rerum.
299
Quae quondam docti ediderant ex pectore vota,
300
Quaeque animo dudum artificum versata manebant,
301
Nunc, opere expleto, tandem saturata quiescunt.
302
Sic merita fama quae jam supereminet omnes,
303
Omnes et fastu superans Urbs alma Quirini
304
Ardua nunc fulget renovata ex arte figura.
305
Salve nunc igitur, fama celeberrima, salve
306
Roma parens Genii, nutrix, custosque Latini,
307
Appellata solum diversis gentibus unum.
308
Te Venusini carmen alit, cantusque Maronis,
309
Te Patavini aeterno stylus consecrat aevo,
310
Suscipis et famam Arpinatis ab ore diserto.
311
Te Musae cithara mulcent, versuque canoro,
312
Doctus Apollineo celebrat te carmine coetus;
313
Tu fidei custos, juris tu clara magistra;
314
Exulis auxilium, cunctis tu gentibus hospes;
315
Grandia si qua manent, per te Romana vocanda.
316
Quae prius imperium victis imponere gentes
317
Quaerebant, titulo juris pacisque latinae,
318
Nomen, Roma, tuum divinum ut chrisma petebant.
319
Impavidus – mirum – volitans super aethera nauta,
320
Certamen superans quod non tentaverat ullus,
321
Nomen Roma tuum, audaci certamine et isto,
322
Gentibus advexit, superans Atlantidis oras.
323
Si demum horrentis belli clangore remoto,
324
Ad nutum Ducis adfuerant,4 e corde pacisci
325
Foedera testantes gentes, pacemque sacrare,
326
Hoc opus, effulgens intus tua limina, Roma,
327
Pacis jure sinit Romanum dicere Pactum.
328
Nunc age, Roma potens, viridi circumdata lauro,
329
– Stirpis et aeternae signum immutabile laurus –
330
Gentibus adde tuis vita gaudere perenni!
331
Vivas sic, igitur, vivas aeterna per aevum,
332
Felix atque potens, cunctis celebrata Camoenis.
Critical Notes
  • 1) eadem: originally aedem, corrected according to the printed corrigenda (bound errata sheet)
  • 2) christiadum A : Christiadum B
  • 3) opus A : upus B
  • 4) Ducis, adfuerant A : Ducis adfuerant B
IMPRESSUM
HUIUSCE LIBELLI MILLE DUMTAXAT
EXEMPLARIA SINGULATIM NUMERATA
EDIDIT TIPOGRAPHIA «NOVISSIMA»
ROMAE ANNO XIII A. REN. FASC. LICT.




PROPRIETAS AUCTORIS