PDF
EXPORT
Natalis urbis - 1926
AUTHOR
In
1923, the Fascist regime declared the Birthday of Rome (Natale di Roma),
traditionally celebrated on 21 April, an official national holiday and suppressed
the Workers’ Day on 1 May. The Natale di Roma represented Mussolini’s first
attempt to actively introduce the myth of Rome into the culture and rituals of
Fascist Italy (Gentile 2007: 48-50). A few years later, in 1926, Vincenzo
Pellecchia composed Natalis Urbis, a Latin poem in dactylic hexameters
(703 in total) in which he discussed
the historical, religious, and political significance of the new holiday
instituted by the regime. Natalis Urbis was published as a booklet
(Pellecchia 1926). The copy used for FLT contains a personal dedication
to the Governor of Rome, Senator Filippo Cremonesi (1872-1942).
Natalis Urbis contains a dense network of references to Roman history, mythology, and religion (both pagan and Christian), as well as to Latin texts of different historical periods. The allusions and references range from Vergil, Livy, and Ovid to Macrobius, the Church Fathers, and the Hymnus in Romam which Giovanni Pascoli (1855-1912) wrote to celebrate the fifty-year anniversary of Italy’s unification (1911). Natalis Urbis is discussed indetail in Nicolò Bettegazzi’s ongoing PhD thesis: Ideologies of Latin in Fascist Italy (1922-1943): the Language of Rome between Fascism and Catholicism.
Natalis
Urbis can be divided into three parts, which roughly correspond to the three
historical phases into which Italians had been dividing Rome’s history since the
Risorgimento (within the framework of the myth of the “Third Rome”):
ancient, Christian, and modern. Taken together, the three sections of the poem
provide a view of Roman history in which the foundation of Rome and the Roman
empire (“First Rome”), the birth of Christianity and the Catholic Church
(“Second Rome”), and the advent of Fascism (“Third Rome”) are combined into a
teleological narrative. Among the themes which bind ancient, Christian, and
Fascist Rome together, the notion of sacrifice is central: it is embodied by
Remus (ancient Rome), Jesus and the Christian martyrs (Christian Rome), and the
soldiers fallen in the First World War (contemporary Rome). Although Natalis
Urbis predates the Lateran Pacts (1929) by several years, the poem
discusses themes and ideas that firmly established themselves in Italian
culture in the wake of the agreements between Catholic Church and Italian State.
These include the relationship between ancient, Christian, and Fascist Rome, the
universal/imperial mission of Rome and the Italian nation, and the notion of Mussolini
as a providential figure (vv. 46-48).
The sections
of the poem do not exactly correspond to the three historical layers. While
ancient and Christian Rome follow each other chronologically (see below), the
“modern” layer of Fascist Italy occupies both the beginning and end of the poem
(vv. 1-67, 691-709). In the opening lines, Pellecchia praises Mussolini and the
Fascist regime for the revival of the values and traditions of ancient Rome (vv.
3-8) and Catholicism (vv. 9-14). According to the author, the significance of
the Fascist Natale di Roma lies precisely in the twofold revival (political
and religious) taking place in Italy under Mussolini. In the final lines, once
the narrative on Rome’s ancient history is complete, the author returns to
present-day Italy and argues that the coalition between the Italian royal dynasty
(the Savoy), the Fascist regime, and the Roman Catholic Church is crucial for
preserving Italy’s traditions and Rome’s historical mission as beacon of civilization.
The second part is the central
and longest section of Natalis Urbis (vv. 68-595). It deals with a
series of legendary and historical events of ancient Rome’s history. The author
first recalls the city’s humble origins (vv. 68-156), mentioning figures and
places which are reminiscent of the walk of Aeneas and Evander around the site of
the future city of Rome (Aeneid 8. 306-369). Pellecchia then focuses on the
moment of Rome’s foundation. After a quick mention of Aeneas’ landing in Italy (vv.
157-161), he retells the legend of Romulus and Remus (vv. 162-245), following the
myth of Rome’s foundation as elaborated by Ovid in his Fasti (4.721-862).
The following section is devoted to the pagan gods and religious traditions of
ancient Rome (vv. 246-489). Finally, the author recalls Rome’s expansion into a
world-empire (vv. 490-595). The whole second section of Natalis Urbis is
structured around three names that Rome was thought to have had in antiquity: Amor
in the mysteries (in sacris), Flora in heaven (in caelo),
and Roma on earth (in terra) (vv. 53-60) (see Tommasi 2014). By
following this learned tradition, Pellecchia aims to describe each of the three
crucial elements which form the backbone of Rome’s mission and civilization:
love of the fatherland (amor patriae, v. 56), fertility (v. 58; probably
in connection to Venus, progenitor of Romulus), and (military) strength (vis,
v. 60; from ῥώμη, the Greek word for “strength”).
The
third section of Natalis Urbis focuses on Christian Rome (vv. 596-690).
It includes, more specifically, the life of Jesus and of the apostles Peter and
Paul (vv. 596-630), the Christian martyrdoms under Nero and the first Christian
communities (vv. 631-662), the military victory of Constantine against
Maxentius in 312 (vv. 665-674), and finally the transition from the Rome of the
Caesars to the Rome of the Popes (vv. 675-690). For this section, Pellecchia
relies on excerpts from the Latin New Testament (the Vulgate, e.g., Gospel
of Matthew 16:18) and on several Christian Latin authors, such as
Tertullian (ca. 155-240) and Eusebius of Caesarea (ca. 260-340).
Bibliography
Latin
texts
Pellecchia, Vincenzo. 1926. Natalis
urbis : anno 8. ab italica victoria ad Plavim, 4. ab cohortum cum fascibus
itinere in urbem / Vincentii Pellecchia. Salerno: Typis Vincentii Siano.
Secondary
sources
Gentile,
Emilio. 2007. Fascismo di pietra. Roma-Bari: Editori Laterza.
Tommasi,
Chiara O. 2014. ‘Il nome segreto di Roma tra antiquaria ed esoterismo. Una
riconsiderazione delle fonti’. Studi classici e orientali 60: 187–219.
Niccolò Bettegazzi
VINCENTII PELLECCHIA
NATALIS URBIS
Anno VIII ab Italica victoria ad plavim
.. .. IV ab cohortum cum fascibus itinere in Urbem
Victorio Emanuele III Invicto Benito Mussolini Io Ministro,
et Serenissimo Italorum Rege Summoque fatorum Italiae Duce
Regnante Gubernante.
“Tu regere imperio populos, Romane, memento !,,
(Verg. Aen. VI. 852.)
SALERNI
Typis Vincentii Siano
MCMXXVI
1
Quid, Benite, iubes natali hoc tempore Romae,
2
Ut celebrent Itali, summo te consule, matrem?
3
Iam bello posito rerum novus incipit ordo,
4
Te Duce, res patriae laeto renovantur in aevo.
5
En facies regni, duro moderamine legum,
6
Mutatur: redeunt1 mores animique Latini;
7
Prisca redit virtus, clarorum gesta virorum;
8
Italicum nomen, Romana potentia surgunt.
9
Relligio Christi iam prisco assurgit honori,
10
Alma fides, pietas patriis dominantur in oris,
11
Christiadumque redit crux, qua fuit ante remota,
12
In summam Cathedram, rursum venerata, magistri,
13
Verba evangelii ut parvus modo discat ephebus,
14
Pontificisque decus splendescat ubique per orbem!
15
Adventuque tuo lites iraeque residunt,
16
Almaque pax regnat, taciturnus amorque laboris,
17
Pubblica res floret iuvenili robore nixa,
18
Et nimio sumptu minuendo aeraria pollent.
19
Iam nitor imperii Italici alta mente repostus
20
Stat, Benite, tibi et priscam Urbem somnia fingunt.
21
Nunc errare vides veterum simulacra virorum,
22
Atque adstare foro et populis dare iura subactis;
23
Virgarum fasces modo lictorumque secures;
24
Instructasque acies modo pilatasque cohortes,
25
Iussas adversis alacres concurre signis.
26
Caesaris ornatum lauris modo sacra tueris
27
Scandere victoris Capitoli moenia currum;
28
Et “nihil est — inquis — Romano nomine maius!
29
Sit fas, ut quondam, et maneat per saecula firmum,
30
Parcere subiectis et debellare superbos,
31
Gentibus exsternis dare iura, imponere foedus.”
32
Te, Benite, Deus, casus miseratus iniquos
33
Italiae, tanto quae fuso sanguine lauros,
34
In bello partos pro libertate latina,
35
Iam iam nudabat, crebris agitata procellis,
36
Ultorem, validumque manu, armorumque potentem
37
Qui civium iras tempestatesque cruentas
38
Vi compesceres, moderans ignobile vulgus
39
Legibus, imperio, poenis opibusque, vocavit.
40
Frustra Tartarei tua magna evertere coepta
41
Occultis socii coniurant saepe tenebris!
42
Illi, qui pedibus sceleratis corpora Christi
43
Sancta terunt spernuntque sacrorum iura piorum,
44
Armatum frustra telo ferroque latronem
45
Incitant saevo abrumpat tibi vulnere vitam!
46
At Deus omnipotens qui nutu temperat orbem,
47
Disperdit subito illorum molimina prava,
48
Incolumemque ducem ad dignos te servat honores.
49
Nunc, si fata sinant, quod vati praecipis omen?
50
Quid, Benite, canam modo vis de numine divae?
51
Certe sacra iuvat meminisse hoc tempore sacro,
52
Quod gratum est Superis homines arcana referre.
53
Haec Urbs, ut perhibent, tria cepit nomina quondam.1
54
Ignibus accensis cum thus fumabat in ara,
55
Extaque spirabant nomen sumebat “Amorem”
56
— Dulcis amor patriae qui vivo fingitur igne —:
57
Aethere vernantem summo inter numina “Floram”,
58
Floram, quae faceret rebus florentibus annos:
59
Militiaeque domi duro de robore “Romam”,
60
Romam, quae posset vi omnem dominarier orbem.
61
Quae tria, ni fallor, mihi rite canenda videntur.
62
Te video et laetor, maiorum more togatum,
63
Hac veniente die, et redimitum tempora lauro,
64
Lictores saevo prae te cum fasce ferentem,
65
Praestantem visu niti in Capitolia sacra,
66
Ante aram patriae vota ut solemnia solvas.
67
Eia age, siste gradum et bonus audi haec carmina quaeso.
***
68
Quae modo pulcra vides haec celsa Palatia tectis,
69
Saltus erant quondam loca senta atque aspera dumis.
70
Bucula tondebat gramen, virgulta capella;
71
Crebis torquebant valles balatibus agni.
72
Saepe vagans rabie ventris stimulata ciebat
73
Per caecas noctes lupa terribiles ululatus;
74
Insidiasque ferox clauso tendebat ovili.
75
Tunc vigilans canis implebat latratibus auras,
76
Cogebatque graves oculis abrumpere somnos.
77
Pastoresque rudes caprinis pellibus hirti,
78
Crinibus intonsis duri agricolaeque colebant.
79
Quod deus hic latuit sunt dicti iure Latini.2
80
Nulla domus, stabant intexta mapalia ramis;
81
Terra dabat fruges mensis, grex munera lactis;
82
Suadebant placidum fessis fenilia somnum.
83
Pax erat in silvis, pastorem nulla cupido
84
Ludentem tenui turbabat arundine carmen,
85
Sollicitum tantum si posset gramine laeto
86
Pascere luctantes2 haedos agnosque tenellos.
87
Ver erat, et passer summo de vertice rupis,
88
Quo in parva stabant sua diversoria rima,
89
Primo mane diem festum iam adstare monebat.
90
Tunc clangore vocans pastorum buccina turbam,
91
Rumpebat somnum, ut solemnia sacra pararent.
92
Ipse Palis quoque rex Faunus veniebat, ad aram,
93
Gramineis stratis surgens pellitus ab aula
94
Silvestri, geminique canes de more praeibant.
95
Ille senex inter pastorum agmina cedens,
96
Quomodo iussa dabat sacra tunc operanda ministris.
97
Ecce manus iuvenum, descendens montibus altis,
98
Portabant humeris praecisos pondere fasces
99
Magno silvarum atque ornabant limina ramis,
100
Frondibus exiguasque casas aditusque tegebant;
101
Ante fores verno figebant flore coronas.
102
Pars calathis plenis altari dona ferebant,3
103
Agri primitias, oleas, herbasque Sabinas,
104
Libaque de milio et nivei mulctralia lactis,
105
Omnia grata deae refugenti a sanguine fuso.
106
Pars alia e puro ducebat sulfure fumos,
107
Queis ter lustrabat pecudes et ovilia circum,
108
Nec non ter nitidos circum praesaepe iuvencos.
109
Pars alia accensos stipularum urebat acervos;
110
Undique fumiferos ignes spectare licebat.
111
Thybris, qui tumidus volvebat murmure magno
112
Undas, sanguineo rubuit fulgore, refusas.
113
Pastorum tunc turba fremens clamabat ovantum:
114
“Ignis pure fave, ignis Amor, da, Mulciber alas,
115
Ut celeres aquilae totum volitemus in orbem.
116
Nos genus Iäpeti1 tibi, qui de fraude Promethei
117
Ortum iure trahis, magnos tribuemus honores.
118
Noster eris custos vigil aeternusque manebis
119
Accensus focus et nunquam exstinctus in aris”.
120
Haec fati positas alacres ter in ordine flammas
121
Saltu certabant rapido superare vicissim,
122
Agnum quisque ferens humeris haedumque piandum.3
123
Postea spargebant ad prima crepuscula lymphas
124
Pulsabantque solum virgis, quis credere posset?
125
Sic lustrabat oves pastor sub numine divae,
126
Ex qua ceperunt haec festa Palilia nomen,
127
Et deinde est dictus quoque summa Palatia collis.
***
128
Interea rapidos volvebant saecula cursus,
129
Aurunci, Etrusci, Rutuli, Volscique, Sabini
130
Vicinas passim sedes, armenta locabant,
131
Et fera cum Latio dominatu bella gerebant.
132
Arcades antiqui posuere cubilia primi,
133
Maenala linquentes septenis collibus alta.
134
Evander monitu Carmentae dicitur olim
135
Fatidico matris migrasse ad Tybridis oras,
136
Arcadia fugiens, madefactus sanguine patris.4
137
Inde Palatino statuisse in vertice sedem.
138
Iamque ratis Thuscas verrebat leniter undas,
139
Cum vates genitrix mox puppi surgit ab alta,
140
Immissisque comis flatuque agitata deorum,
141
Talia voce refert ad ripas brachia tendens:
142
“Salve, terra, virûm mater, salvete locorum
143
Dique, deaeque omnes habitantes saltibus istis!
144
Este boni nato, qui fati iussa capessens,
145
Montes advenit vestros, ingentia moenia quondam.
146
Hospitium profugis date, sit consistere sedes
147
Fas nobis, pecorique haec pascua carpere laeta,
148
Quae miseri video Pallantis tincta cruore!”
149
Dixit, compressoque canente obmutuit ore.
150
Sic rex pauper erat Latio et sacra Panis agebat
151
Evander, forte huc cum venit claviger heros,
152
Geryonis spoliis et Caci morte superbus,
153
Maxima cui stetit inde foro venerabilis ara5
154
Parrhasiaeque deae quoque Carmentalia cives
155
Festa dabant, queis matronas carpenta vehebant,
156
Et nomen portae, Fabii qua exisse feruntur.6
157
Appulit ad ripam Tiberis tunc Dardana puppis,
158
Arma deosque ferens, surgentia pergama Troiae,
159
Ut Phrygiae fierent rata sic praesagia vatis:
160
“Heu male vicistis, Danai, exhorrescite, Troia
161
Vivit adhuc, cineri dabit ultor Iuppiter arma!”
162
Optima nutricum lupa, lingua corpora lambens,
163
Martigenam prolem nutrivit lacte gemellam,
164
Cui sacer ore cibum portabat ab arbore picus.
165
Audacesque manu, fortes et corpore facti,
166
Ambo tractabant fundas arcusque, sagittas,
167
Praedonumque domum remeabant sanguine tincti.
168
Alter pastor erat iactans alterque colonus,
169
Agricolisque dabant leges pecudumque magistris.
170
Iam vernabat humus: zephyrique tepentibus auris
171
Ornabant agros gemmis et pabula circum.
172
Festa Palis suberant, pastores sacra parabant.
173
Tempus erat flammas rudibus supponere tectis,
174
Et mutare domos sacrasque Penatibus aras.7
175
Romulus in quadrum sulcabat vomere collem
176
Mane Palatinum; fuerat fortuna secunda.
177
Candida vacca iugum, taurus niveusque ferebant,
178
Afflantesque simul, paulo pariterque morantes,
179
Instantem stivae fugiebant ante bubulcum.
180
Urbis quadratus dum signat moenia sulcus,
181
Pone sequens famulus fruges iaciebat in imo,
182
Et terra fossam vicina deinde replebat.8
183
Vesper erat: stabant tum vix fundamina muri;
184
Impositam sulco iam ornabant torquibus aram
185
Cives innexis lauro et de cespite vivo
186
Carptis verbenis, et saxis saxa terentes
187
Edebant flammam, quae incendia magna ferebat
188
Gramineis tectis, structis de more vetusto.
189
Dumque ardet campus, dum sacra altaria fumant,
190
Rusticus in media tunc rex stipante caterva
191
Addidit, incedens, fruges stipulaque fabarum
192
Ignibus accensis, palmasque ad sidera tollens,
193
Talia terribili dixit praesagia4 voce:
194
“Iuppiter, et genitor Mars, Vestaque mater, adesto
195
Urbem condenti, Superique advertite cuncti!
196
Hoc opus auspicibus vobis mihi surgat in aevum
197
Longum mansurum; nil sitque potentius illo.
198
Imperiumque habeat famam et quae terminet astris.”
199
Sic fatus, celeri micuerunt aethera flamma,
200
Et laevo tonitru totum tremefecit Olympum
201
Iuppiter, indicioque hoc magnis annuit ausis.
202
Et simul est aquila ingens visa strepentibus alis,
203
Descendens caelo volitare haec moenia circum
204
Ter subitoque oculis superas evadere ad auras.
205
Tunc fremitus, plaususque virum, studiumque faventum
206
Implerunt collem et resonarunt vocibus arva.
207
Dixerat hanc legem rex: “Ne quis transeat urbis
208
Impune muros, transiturumque necato!”
209
Innixus baculo pastor Remus altus eodem
210
Lacte ferino aderat, dedignans ore superbo
211
Illud opus parvum, sed magna mole futurum.
212
Haud mora transiluit spreti munimina5 valli,
213
Et statim cecidit percussus colla securi
214
A Celeri famulo, data cui custodia muri.9
215
Heu, volvebatur, caput a cervice revulsum
216
In sulco miseri perfusum sanguine multo,
217
Quem sat gleba bibit, fetus paritura potentes!
218
Romulus, ut didicit fratris miserabile fatum,
219
Vix potuit magnum cordis compescere luctum,
220
Et palam simulans virtutem animumque virilem
221
“Sic mea transiliet quondam hostis moenia” - dixit.
222
Inde iubet socios solemni ducere pompa
223
Exsequias fratri crudeli funere merso.
224
Pastores maesti fecerunt molle feretrum,
225
Intextum ramis et duro vimine querno,
226
Ambrosia sparsum et lacrimatis cortice myrris,
227
Insuper hoc, iuvenis posuerunt corpora fleti,
228
Frondibus arbuteis, tricoloribus obruta baccis.10
229
Faustulus ipse senex adstabat pallidus ore,
230
Aspiciens Accam flentem, quae passa capillos
231
Artubus arsuris spargebat balsama nati.
232
Romulus exanimi iuveni exstrema oscula figens,
233
Et cohibens fletum haec moerentia verba loquutus:
234
“Frater adempte, vale: cur fata suprema petisti,
235
Ut mihi nolenti eriperet Libitina repente?
236
Vade libens, frater, tua nomina sacra colemus,
237
Atque tuo posthac iuvenili sanguine fuso,
238
Maxima, dives opum, quam nunquam viderit aetas,
239
Haec urbs terrarum nascetur ut occupet orbem.
240
Sacra Remi casa semper erit, sacra Rumina ficus,
241
Victrices fient aquilae invictique manipli!”
242
Paulo post socii cumulatis undique ramis,
243
Magna mole pyram extollunt in vertice collis;
244
Et dum dant gemitus, levibus spirantibus auris,
245
Instructum feretrum iam subdita flamma vorabat.
***
246
Talibus auspiciis tu quondam, Martia tellus,
247
Roma potens rerum, sumpsisti exordia prima,
248
Hospitium ut fieres sedesque decora deorum,
249
Qui te fecerunt per tot miracula rerum
250
Divinam, sacram, arcanis totamque volutam.
251
Huc confugit enim Saturnus falcifer olim,
252
Orbe pererrato, postquam fuit ab Iove pulsus.
253
Et coluit terram, cui post Saturnia nomen,
254
Adventumque rudi memorabat navis in aere.11
255
Ipse biceps summo descendens Ianus Olympo
256
Hunc tenuit collem, qui nomen cepit ab illo
257
Ianiculum, docuitque dies fastosque nefastos,
258
Atque anni primus reseravit limina mensis.
259
Ante fores custos pacem bellumque monebat,
260
Clusius in sacris dictusque Patulcius idem.12
261
Et quoniam, ut perhibent, servavit ab hoste Sabino
262
Antiquam Capitoli arcem, fontana recludens
263
Claviger ora deus, iaculantia flumina aquarum,
264
Olli ducebantur Agonia festa quotannis.13
265
Tellus atque Ceres gravidae sementibus ambae,
266
Consortes operum, petierunt arva relicta;
267
Glans cessit frugi, cesserunt pila ligoni,
268
Sementiva dies venit, semente peracta,
269
Suspensum et palo curvum pendebat aratrum;
270
Rusticus in pago ambarvalia festa gerebat
271
Satigerumque suem Cereris mactabat ad aram.
272
Arcades, ut memini, lunam gens ante creata,14
273
Intulerunt Latio silvestria numina primi;
274
Faunum et Pana deos pecoris coluere bicornes.
275
Insula surgebat medio sacra flumine Fauno,
276
Annua fumabant verubus transuta salignis
277
Viscera, quam pastor deduxit monte, capellae.
278
Februa venierant: assueta piamina graeco
279
In domibus cives faciebant more per urbem.
280
Flamen cum mica spargebat torrida farra
281
Lustrabantque solum secta quoque pelle Luperci,
282
Omne nefas hominum atque irritamenta malorum
283
Tollebant, requiemque dabant errantibus umbris.15
284
Iuno, iam spretae oblita in certamine formae,
285
Hellade posthabita et Lucina nomine sumpto,
286
Colle sub Esquilio pellit nemus ilice densum,
287
Huc pia clam veniens matrona oracla petebat,
288
Et cum nulla gravem fecissent carmina sagae,
289
Percutienda dabat sua candida terga Lupercis,
290
Qui nudi errantes per sacra silentia noctis,
291
Caprina in silvis agitabant pelle flagellum.
292
Hinc locus Arcadio dictus de monte Lupercal.
293
Iuppiter ipse pater, Iuturnae captus amore,
294
Quam pulcram quondam Tiberinis vidit in undis,
295
Caesarie aurata et nudato corpore nympham,
296
Nutricum tenus exstantem de gurgite summo,
297
Hic statuit sedem Capitolina arce receptus.
298
Illa deum fugiens in silvas pone sequentem,
299
Desiliebat aquam coryletis sive latebat,
300
Exhortante Lara, per quam cum certior esset
301
Iuno facta viri de furto, Iuppiter illi
302
Iratus, linguam eripuit de faucibus imis.
303
Sic Tacitamque deam coluerunt deinde priores,
304
Quae vi facta gravis partus enixa gemellos,
305
Custodesque Lares servarunt limina tecti.16
306
Mars quoque bellator, galea et spectabilis hasta,
307
Perlustrans colles iuvenilia furta petebat.
308
Silvia Vestalis, gestans in vertice sacro
309
Urnam fictilem, ad fontem veniebat aquatum.
310
Ut deus aspexit, statuit temerare puellam,
311
Et subito infundit placidum per membra soporem
312
Virgineoque dolo vetito sic flore potitur.
313
Excutitur somno; iam candida vitta capillis
314
Deciderat, plenoque sinu haeret conditor Urbis.
315
Vulcanus Lemnum pura sub imagine linquens
316
Ignis ad undosas Tiberis se contulit oras;
317
Aeternusque stetit focus ara et Caesaris aula.17
318
Veste Palatinum candenti arcuque decorus,
319
Sero conscendit flavus citharaedus Apollo,
320
Emollitque animos cantu moresque feroces
321
Victorum mundi, docuit quos Palladis artes,
322
In quibus instructis quaesita est gloria multis.
323
Graecia capta tulit Latio monumenta Minervae;
324
Iamque viri docti surgunt sectaeque sophorum,
325
Quaerentes causas et prima exordia rerum,
326
Attento studio et varia est sententia mentis.
327
Tunc quoque magna sonant fora conciliumque Senatus
328
Pollenti eloquio Tulli Hortentiique diserti,
329
Quolibet ut rapiat divina potentia linguae.
330
Tunc responsa virûm prudentum docta dabantur
331
Iuribus in vafris dubiisque in rebus agendis.
332
Mollitieque soli et nitido tunc aethere captae,
333
Thespiades pulcrae veniunt ad Thybridis oras,
334
Et dant Graiugenas artes flatumque pöetis,2
335
Qui certant populo coram vel dicere versus.
336
Mantua Vergilium mittit, Verona Catullum,
337
Ovidium Sulmo, Venusinaque moenia Flaccum.
338
Ampla theatra fremunt, dum dicitur Acci
339
Comica res, soccique placent docta arte Terenti.
340
Nunc te, Bacche, cano, quem natum matre perusta
341
Iuppiter incolumem6 servavit fulminis igne,
342
Inde tulit puerum paterno crure latentem;
343
Quare Graiugenis dictus quoque nomine Liber.
344
Illius ante ortum stabant sine honoribus arae,
345
Ipse Iovi primus fecit libamina patri,
346
Tura dedit superis et tauros vovit opimos.
347
Mellaque Threiciis invenit montibus altis
348
Atque frui docuit calidisque infudere libis.
349
Aurea gestabat iuvenili cornua fronte,
350
Quae quondam miserae Cressae placuere puellae,
351
Illum victorem redientem ut vidit ab Indis,
352
Commentor vitis per summa cacumina collis
353
Visus adire levis, carpens vindemitor uvas,
354
Quas dabat assidue praelis calcare Falernis.7
355
Annua ruricolae celebrabant sacra Lyaeo,
356
Tympana plangebant Satyri Baccaeque puellae,
357
Raucisonosque dabant circum cava cornua bombos.
358
Evoe! cum thyrso cantabat anicula laeta,
359
Cincta caput foliis hederae per compita sacrae:
360
Evie! clamabat furiosaque turba per urbem.
361
Bacchum dicebant dare tunc florentibus annis
362
Laetitiam et tristes senibus depellere curas,
363
Vinaque servabant cives bene condita cellis.
364
Aeternum iuvenem patres puerique colebant,
365
Credebatque deo pater ipse hoc tempore natum,
366
Atque puer vestem sumebat rite virilem.
367
Inter Hamadryas forma Pomona puellas
368
Praestitit et8 Latios curabat pinguius hortos.
369
Illa, ferens calathos pomis pulcherrima plenos,
370
Occurrit, Vertume, tibi florente iuventa,
371
Cum tacitus duro vertebas vomere glebas.
372
Aspexisti atque indomito correptus amore,
373
Sacras duxisti taedas divosque hymenaeos.9
374
Quid de te dicam, pulcherrima mater amorum,
375
Alma, Venus, genitrix romanae ex ordine gentis?
376
Marmoreo in templo Pariis fultoque columnis
377
Centum fumabant arae tibi thure Sabaeo.
378
Tu bona iura dabas caelo terraeque marique,
379
Omnia servabas initu motuque perenni,
380
Agrestes habitus hominum studioque placendi
381
Mutabas cultuque novo, quem molliter artes
382
Ingenuae inducunt populis atque otia vitae.
383
Ortaque spumosis ponti et resonantibus undis
384
Lucida stella maris ducebas numine puppes
385
Aequora verrentes materna ad litora Gangis.
386
Armipotens dea pro Troia tu bella tulisti,
387
Et servans natum retulisti cuspide vulnus,18
388
Unde vocabaris romano milite mater,
389
Auxiliumque dabas madefacto sanguine pugnae.
390
Vos quoque, matronae, nuptae, teneraeque puellae,
391
Rite deam posito coluistis tegmine cunctae,
392
Sub viridi myrto clam corpora vestra lavantes.
393
Cumque pudicitiae ceciderunt tempore mores,
394
Ipsa colebatur dea Verticordia vobis.19
395
Nunc opus est tandem Vestalia sacra referre,
396
Quae concurrebant cum Fornacalibus ipsis.
397
Mos erat antiquis operari rite Vacunae.
398
Patres ante focos, matres natique sedebant,
399
Otia ducentes coenabant vespere laeti,
400
Credebantque deos socios accumbere mensis,
401
Primitiasque dapum servabant munera divis.
402
Sic coenaturi Vestae quoque dona Quirites
403
Mensis ponebant convivae more vetusto;
404
Inde coronatos onerabant panis asellos
405
Pondere pistores, torrentes farra molita,
406
Vestaeque ad templum Iovis et Pistoris agebant,
407
Qui olim servarant trucibus Capitolia Gallis.
408
Maximus indixit quoque Fornacalia plebi,
409
Ut miles faceret gladio tunc pluris aratrum,
410
Neglectumque agrum coleret iam Marte relicto.
411
Fornax facta dea est: tunc armis ecce coloni
412
Ingentes positis fruges furnace dederunt
413
Flammis torrendas; quo facto cessit egestas.
414
Festa haec Stultorum ob male lectam dicta tabellam.20
415
Antistes ibat sacra in penetralia Vestae,
416
Insignis vittis urendaque dona ferebat
417
Ignibus aeternis et talia voce rogabat :
418
“O ignes, sanctique foci, qui vivitis ara,
419
Semper inexstincti, custodes urbis, adesto;
420
Urite in aeternum Romanis cordibus almi!”
421
Talis eras, Roma, in sacris, hic cultus amoris
422
In patriam, vivo qui fingebantur in igne:
423
Haec arcana quidem sacra et omnia festa probabant.
424
Relligio et patria ardebant in pectore ut una
425
Flamma vigil Romanorum, quae urebat in ara;
426
Quare vanus erat civis, pariterque superbus
427
Sorte sua, et nulli dabat hosti iura fruendi.
428
Dic modo, Musa, mihi Floram, qua cuncta virescunt;
429
Floram, quae fuerat quoque causa et gentis origo.
430
Iunonem, dicunt, quondam venisse dolentem
431
Ante fores Florae, quod non sine coniugis usu
432
Esse gravis poterat, frustra medicamina tentans,
433
Iuppiter et contra nomen matrisque virique
434
Attulerat sibi, cum peperit sine matre Minervam.
435
Floram commotam precibus, qui creverat hortis
436
Olenium florem decerptum pollice summo
437
Tangendum dominae sterilique dedisse precanti
438
Et subito tumuisse sinum matremque fuisse.
439
Sic sine patre satum Martem crevisse potentem,
440
Et memores causae natalis in arce locasse
441
Romanos Floram, quae foret omni vere colenda.
442
Cum primum Maiae venerunt rite kalendae
443
Publica festa patres, ut totus prosperus annus
444
Floreret, Florae decrerunt annua divae.
445
Cives ornabant fora, tecta et spissa theatra
446
Floribus atque rosis vario fulgore colorum.
447
Templaque splendebant multis opulenta coronis,
448
Tempora vivaci redimitus flore sacerdos,
449
Nuper depulsam mactabat lacte iuvencam,
450
Extaque consultans fundebat talia voce:
451
“Flora, fave precor, Urbi adsint tua numina semper,
452
Floreat ut totus locuples et fertilis annus.
453
Luxurient agri, pareant avidoque colono.
454
Fac vernent segetes, fiat quibus area dives,
455
Et viridans largo pubescat vinea fetu,
456
Vinaque distentis spument bene limpida cellis;
457
Da pingues oleas spicasque fabasque tumentes;
458
Mitia fer poma atque adolentia munera mellis;
459
Annos fac vireant florentes corpora multos,
460
Imperium ut teneas in florum et regna coronis.”
461
Praeterea cives convivia lauta parabant,
462
Splendida sutilibus stabant triclinia sertis,
463
Nec mensaeque rosis epulae violisque vacabant,
464
Incinctos crines philyra conviva gerebat,
465
Ebrius incerto pulsabat tunc pede terram,
466
Et fescenninis foedos cantabat amores.
467
Circus erat populo et clamosa plebe repletus
468
Omnes gaudebant lascivis plaudere ludis.
469
Talis erat festis effrena licentia vulgi.
470
Nullaque scena gravis, nec carmina digna cothurno,
471
Comica res tantum et lepida Atellana placebant.
472
Haec ioca claudebant floralia festa quotannis.
473
Istis ominibus florebant omnia Romae.
474
Pollebant opibus magnis aeraria plena:
475
Quidquid de Libyco verrebant litore naves,
476
Horrea replebat patrum plebemque fovebat:
477
Quidquid gemmarum rubris veniebat ab Indis
478
Ornabat muliebre caput collumque nivale.
479
Artes florebant variae artificumque labores.
480
Per colles Phrygio surgebant marmore templa,
481
Porticibus cincta et Pariis innixa columnis,
482
Per lucos, aedes, fora, compita circum
483
Stabant et signa et fana et simulacra deorum.
484
Aurea splendebant opulentis pocula mensis;
485
Balnea tollebant dives sudantia thermis,
486
Quo iuvenes saepe exercebant membra palestra,
487
Aurificum gazis collucebantque tabernae,
488
In pluteisque libros monstrabant bibliopolae,
489
Omnia praebebant et commoda et otia vitae.
***
490
Nunc autem tempus magnos celebrare triumphos,
491
Maxima Roma, tuos Capitoli et celsa trophaea.
492
Nominis ipsa tui vox duro robore nata,
493
Te regere imperio populos armisque monebat.
494
Aureus aeternum sol lustrans lampade colles,
495
Te veniente die, te decedente videbit,
496
Quod sic fata ferunt, per saecula longa manebis.
497
Nam cum regnabat Numa relligiosus in alta
498
Sede Palatina accepit tibi pignora certa
499
Ab Iove promissi imperii ditione potente.
500
Iam sol infuso retegebat lumine terras,
501
Et rex in solio stabat dubiosus acerno,
502
Innumera septus turba terrore silente.
503
Cum Deus intonuit ter magnus ab axe sereno,
504
Et subito caelum patuit medioque dehiscens,
505
Emisit scutum delapsum leniter aura,
506
Quod magna in terram cecidit cum mole reversum.
507
Dum nemus omne sonat spectantum vocibus altis,
508
Sustulit illud humo10 rex apicatus et ara
509
Instructa in silva mactavit rite iuvencam,
510
Nullo colla iugo subiectam, et munere tanto
511
Sic grates egit magno fervore Tonanti.
512
Inde Ancile vocat clypeum omni parte recisum
513
Mamuriumque decem fabricari iussit eadem
514
Et simili forma, ut pro vero falsa putaret
515
Insidias, fraudes, si quis clam tendere vellet.
516
Deinde dedit Saliis templi penetralibus imis
517
Servandum et fabri repetendum carmine nomen.
518
Sub clipeo tanto, vel numinis aegide tecta,
519
Roma, accumbebas placida, inter signa vetusta,
520
Candida templa Deûm et clarorum busta virorum.
521
Desertis antris Cumarum venerat olim
522
Ad te crescentem paulatim viribus, armis,
523
Corpore praestanti et pulcro spectabilis ore,
524
Praescia venturi vates Phoebique sacerdos.
525
Albaque palla humeros velabat, tempora vitta;
526
Lustrabat colles, residens in plebe minuta,
527
Miraque fatidico rogitantibus ore canebat.
528
Illam Tarquinius qui tunc tua regna tenebat
529
Auditum subito regalem accivit ad aulam,
530
Atque Sibyllinos dicunt emisse libellos,
531
Carmina qui verbis obscuris sacra ferebant,
532
Nec poterant arcana capi, nisi aperta ministris.
533
Ipsi Romanos victores ista monebant:
534
“Si cupis esse potens armis opibusque, memento,
535
Romane, in templis solemnia ducere sacra,
536
Perpetuo et vigilare focus ne desit in ara.”
537
Sic aquilaeque tuae provectae numine divûm,
538
Audaces latum volitarunt, Roma, per orbem,
539
Et populus vidit spectacula magna trophaei.
540
Iamque dies aderat celebrandi rite triumphi;
541
Floribus iniectis spargebant compita cives,
542
Templaque splendebant donis fulgentibus auro.
543
Purpureus victor pompa et circumdatus armis
544
Ibat ovans curru, quem vis rapiebat equorum
545
Quattuor, aurato, praecinctus tempora lauro.
546
Captatas spolias praedasque ferebat opimas,
547
Solveret ut grates palmae et victricia vota
548
Ad Iovis antiquum solido de marmore templum.
549
Captivique duces, victi regesque praeibant,
550
Libera ferratis subiecti colla catenis.
551
Deinde sequebantur domitae certamine gentes,
552
Ut Galli, Medi; Gabii Siriique, Suevi,
553
Marsi, Samnites, Parthi, Siculique, Numidae,
554
Graeci, Germani, Poeni, Cimbrique feroces.
555
Moerentes alii vultus aliique superbos
556
Gestabant, alii minitantes proelia rursum.
557
Inde sacerdotes, equites, procerumque senatus,
558
Matronaeque piae claris natalibus ortae,
559
Lecticis vecti veniebant ordine longo.
560
Fulgentesque acies aere atque hastilibus hirtis,
561
Pergebant densae et numerosae passibus aequis.
562
Sordida turmatim plebs ultima laeta petebat,
563
Quae satiata fabis nunquam et circensibus actis,
564
Assidue clamabat “io” alta voce “triumphe!”
565
Pompa triumphalis cum pervenisset ad aras
566
Terribilis positas Capitoli in rupe Tonantis,
567
Pontifices, vittis insignes crine revincto,
568
Centum mactabant tauros totidemque bidentes,
569
Lustrabantque Iovi aras, dona et vota cremabant,
570
Et dum aris ardent spirantia viscera flammis,
571
Fumosae redolent nubes ad sidera lapsae,
572
Et dant thura Deo submissa voce rogabant:
573
“Martia Roma, potens, ades, optima, Maxima Roma,
574
Ab Iove principium tibi, cum Iove terminus aevi;
575
Imperiumque Iovis, qui nutu temperat orbem,
576
Sit tibi perpetuoque tibi consistere sede
577
Aetherea, et superum solemnes sumere honores!”
578
Atque ita deinde tibi, mater, Venerique Quirites
579
Marmoreum templum Graecorum more dicarunt,
580
In quo numen erat, cuius venerabile nomen
581
Ignotum mansit, mente et penetrabile nulla.
582
Sunt qui Consuviam esse putent hoc numen Opemque,21
583
Quae te servavit praesenti numine tutam.
584
Heu quoties te delevit vesana tyranni
585
Crudelitas, aut te vastavit barbarus hostis
586
Ut cum signa, domus, aedes et templa deorum
587
Arserunt, dederuntque incendia vasta ruinam,
588
Protinus artificumque manus pietasque regentum
589
Omnia curarunt renovanda perennius aere.
590
Est aliquid certo divini in moenibus istis
591
Usque latens, ullo ne possis tempore labi.
592
Est focus aeternus tibi, qui fovet omnia flammis,
593
Palladiumque sacrum, validum tutamen in hostes.
594
Tempora labuntur, gentes renovantur in aevo,
595
Et tu, Roma, manes Capitoli immobilis arce.
***
596
Cum postquam attingeras summa ad fastigia rerum,
597
Res tua paulatim, sub pondere lassa fatiscens
598
Imperii, cepit magni indulgere ruinae.
599
Lux nova, deveniens exstremo solis ab ortu,
600
Effulsit, tenebrasque graves de mente fugavit
601
Gentilis vulgi, respuens qui numina falsa
602
Intaminata Ducis Galilei est iura sequutus.
603
Ille Deo genitus mortalis imagine formae
604
Absumpta, ut veterum cecinere oracula vatum,
605
In terram placidus coelo descenderat alto,
606
Et docuit populos aeternum foedus amoris,
607
Atque sua mundi ultro crimina morte piavit,
608
Obstructamque viam clari patefecit olympi.
609
Bis senos comites vulgo delegerat ille,
610
Ex quibus unus erat senior Bethseide natus
611
Navita qui fuerat parva de puppe vocatus.
612
Cui – “Petrus est nomen tibi” – dixerat ille magister
613
- “Et super hac petra mea quondam Ecclesia stabit”.
614
Iussa senex eius post mortem accepta secutus,
615
Primus apostolico digressus ab agmine venit,
616
Cum Paulo socio, Tarso Perseide creto,
617
Qui olim Saulus erat praedo et post fulminis ictu
618
Stratus equo, est factus Christi sine lumine praeco,
619
Ad te, Roma, caput mundi et ditione potentem,
620
Atque opibus, ludis totam luxuque sepultam.
621
Candida canities geminaeque in pectore claves
622
Pendebant senis et baculo sustentus acerno,
623
Lustrabat vicos, fora, tecta et compita circum.
624
Ambo praecones Christi tunc mira canebant
625
Insonti plebi, cui regna beata patebant.
626
Et famulae turbae, pugiles, humilesque puellae
627
Admirati omnes veniebant sponte frequentes,
628
Auribus arrectis captatum verba salutis;
629
Cuncti rite dabant corpus lustralibus undis,
630
Quae luerent veterem labem culpamque parentum.
631
Iam caecas hominum retegebat lumine mentes
632
Aurea lux veri obducti caligine densa
633
Erroris: veterum stabant simulacra deorum
634
Deserta et nullos iam plebs reddebat honores.
635
Quod primum patres irridunt, deinde tyrannus
636
Imperium metuens ne quassum cardinis imo
637
Diruat, indicit crudeli morte necari
638
Illos, qui leges Christi et praecepta sequuntur.
639
Sic populus vidit Libycos prodire leones,
640
Obstructos claustris in Caesareum amphitheatrum,
641
Immani edentes horrendos ore rugitus:
642
Sic vidit mortem patientes nomine Christi
643
Impavidosque viros, pueros, tenerasque puellas:
644
Sic vidit tigrem laniantem dentibus artus
645
Virgineas, potuit quas tangere nullus amator.
646
Relligio vero magis increbescit eundo,
647
Quod cruor insontum fidei iam semina sparsa
648
Irrorans alit, atque arbos uberrima pomis
649
Succrescit late et validis radicibus haeret.
650
Incassum furit ira minax truculenta tyranni!
651
Nunc trabe suspensi, nunc corpore vulnera passi,
652
Omnes nil veriti Christum pereuntque professi
653
Christiadae, magnos aliis animosque ministrant.
654
Antra petunt noctu taciti cryptasque profundas,
655
Solis inaccessas radiis et luce carentes.
656
Crux ubi surgebat sancta in penetralibus imis,
657
Insuper imposita arae dura rupe cavatae,
658
Cuius pendebant lychni ex laquearibus altis,
659
Qui tenebras tenui pellebant lumine densas.
660
Hic stans pronus humi concordi voce piorum
661
Orabat coetus, peragit dum sacra sacerdos,
662
Vultusque orantum radiabant luce superna.
663
Scinditur imperium: iam Costantinus adibat
664
Excelsum solium, res Christiadumque fovebat.
665
Iamque acies Rodanum tendebant gurgite vasto
666
Belligerae, caelum cum mox, mirabile visu!
667
Panditur, et media apparet crux sideris instar,
668
Auratis verbis haec scripta oracula gestans:
669
“Hoc signo vinces!” Deponunt signa aquilarum,
670
Extollunt sanctae labarum crucis agmina Christi.
671
Tunc committuntur vehementia proelia et armis
672
Ad Milvum irrumpunt, et multa caede fugantur
673
Hostiles acies tumidas per Thybridis undas,
674
In quibus immersus mansit Maxentius heros.
675
Plura quid memorem? Vertuntur templa vetusta,
676
Surgunt Christiadum nova templa Deoque dicata,
677
Diruta conduntur celsis decorata columnis;
678
Pontificum aedificant sedem, quae temperet orbem,
679
Relligione pium et populis det iura sacrorum.
680
Deinde potens opibus fit, vi sceptroque superba.
681
Frustra tunc Erebi furiae sua proelia miscent,
682
Et conantur eam vi magna evertere totam.
683
At Vaticani posuit tunc vertice summo
684
Aligerum, tegeret qui totum grandibus alis
685
Et clypeo ingenti, gladioque micante profanos
686
Arceret Christus defensor longius hostes.
687
Magnanimique duces, reges proceresque potentes
688
Ad te venerunt proni pacemque petentes,
689
Urbs dilecta Deo, qui rerum summa locavit
690
Montibus in septem, quibus omnem conspicis orbem.
691
Sic tu, Roma, parens armorum artiumque magistra,
692
Tu, caput Ausoniae et nunc iuris splendida sedes,
693
Omnia sacra tenes in te, veneranda per aevum;
694
Rudera maiorum, quae sunt tibi condita glebis,
695
Summa in sede Petri, fidei quae dogmata servas,
696
Palladium quod habes, crux alma salutis,
697
Maxima quae stabunt Italorum pergama tuta
698
Per mare, per terras, fluviosque alpesque nivosas.
699
Dumque virûm suboles Capitoli regnet in arce
700
Sabaudûm; patriae dum flamma tibi urat in ara,
701
Indigetesque dii dum semper moenia circum
702
Adsint; dum rigidi mores serventur avorum;
703
Dumque fides Christi et pietas decorentur honore;
704
Dum labor assiduus simul et concordia regnent;
705
Dum tandem fasces maneant saevaeque secures,
706
Excubiae vigiles patriae, geniique Latini,
707
Optima, dives opum, florens et pinguibus arvis,
708
Imperium armipotens, toto veneraberis orbe;
709
Sic te, Roma, colant Itali per saecula laeti.
Original Footnotes
-
1) Apud Photium et Salinum legimus urbem Romam antiquitus habuisse tria arcana nomina: in sacris appellabatur “Amor”, in coelo “Flora” et in terra “Roma”, id est vis, hinc latinum antiquum nomen “Valentia”.
-
2) Ovidius in Fastis dicit nomen Latium derivasse ex verbo latere. Saturnus enim pulsus ab Iove latuit in Latio, quod cepit primum nomen ab illo “Saturniam”.
“Inde diu genti mansit Saturnia nomen,Dicta quoque est Latium terra latente deo.” -
3) Idem Ovidius facit in Paliliis pastores Latinos transilientes flammas ter in ordine positas una cum grege lustrante.
-
4) Evander dicitur occidisse Pallantem patrem; quo facto Arcadia commota coactus est, monitu matris, cum filio patria discedere.
-
5) Ara quae dicebatur Maxima in foro Boario posita ad Herculis memoriam.
-
6) In Carmentalibus mos erat matronas ad honorem vehi carpentis. Inditum est quoque nomen Carmentalis portae urbis, quae deinde ob caedem Fabiorum dicta est Scelerata.
-
7) Memoriae proditum est veteres Latinos incendisse sua prima magalia, ut novas aedificarent domos in urbe condenda.
-
8) Iaciebantur fruges in fossa moenium, quae deinde replebatur terra vicina, ut augurium copiae rei frumentariae et hospitii faciendi cum populis finitimis.
-
9) Refert Ovidius in Fastis Celerem famulum custodientem moenia occidisse Remum, quare a Romulo vocati sunt celeres quidam milites regis custodes.
-
10) Vergilius ore fatidico inducit Troianos [Editors' note: originally Trianos, manually changed by anonymous reader to Troianos.] struentes Pallantis feretrum virgis arbuteis; arbutus enim baccarum et frontium colore bene fingit vexillum tricolorem Italicum, quo involvuntur corpora militum bello caesorum.
-
11) In antiquissimis monetis altera parte erat sculpta effigies Iani et altera navis, qua appulit Saturnus ad Tiberim.
-
12) Flamen faciens libamina Iano, vocabat eum Patulcium (a patendo) et Clusium (a claudendo), quia patebat et claudebat ianuas templi tempore pacis bellique.
-
13) Tribus diebus ante nonas Ianuarias celebrabantur Agonalia ad honorem Iani et Ovidius putat verbum Agonale repetendum aut ex verbo “Agone?” quo rogabat minister populum priusquam feriret victimam; aut a graeca voce “agoniao” (metu affligor), quod pecus timore affecta non sponte veniebat ad aram, sed agebatur vi; aut a quibusdam ludis graecis, qui dicebantur “agona” (certamina); aut a pecude, quae veteri lingua Latinorum vocabatur agonia; haec ultima causa, iudicio poetae dicitur vera.
-
14) Arcades ad nobilitatem generis dicebantur esse nati ante lunam; itaque graeca lingua vocabantur “prosélenoi” (antelunares).
-
15) Februa, dicit Varro esse vocem antiquae linguae Sabinorum, quae significat “piamina”, quibus sacerdotes Luperci nudi errantes faciebant in Lupercalibus purgamina, percutientes flagellis caprina pelle resecta quidquid iis occurrebat, et sic lustrabant homines, domos et omnia loca, et expiabant quoque culpas defunctorum, qui credebantur errare per aera centum annos sine his purgationibus – Haec purgamina Romani, ut testatur Ovidius, faciebant graeco more in quibusdam diebus, qui dicebantur ferales (Fast. lib. II.)
-
16) Lara, nais, soror Iuturnae celebrabatur a Romanis ut dea Silentii, aut Tacita. Fabula narrat Mercurium fecisse gravem et illam peperisse Lares gemellos, qui custodiebant atria domorum. Ovidius putat esse illi antiquum nomen Lalam a graeca voce “lalein” (loqui). . . . . . . . prima sed illiDicta bis antiquum syllaba nomen erat. (Fast. lib. II.)
-
17) Florealibus incipientibus celebrabatur dies, quo focus Vestae translatus [Editors' note: originally traslatus, corrected by FLT-editors.] erat domum Augusti, qui cum esset Pontifex Maximus, decreto Senatus, pro suo commodo et tutela, obtinuit aram Vestae apud regiam.
-
18) Vulnus acceptum a cuspide Diomedis, dum conatur servare Aeneam filium in proelio (Hom. lib. V.)
-
19) Lapsa pudicitia maiorum et solutis moribus anno 639 ab. u. c. Romani consuluerunt libros Sibyllinos, qui monuerunt opus esse aedificare templum Veneri Verticordiae, quae verteret corda civium.
-
20) Curio Maximus, indicebat populo haec festa per tabulas in foro pendentes positas, in quibus erat scriptum nomen cuiuscumque Curiae. Saepe accidit ut plebeus, male lecta tabella, stulte celebrabat Fornacalia in curia non sua; quae festa propter hoc dicta sunt Stultorum.
-
21) Apud Macrobium (III. 9,4) scriptum reperimus: “Romani et deum in cuius tutela urbs Roma est et ipsius urbis latinum nomen ignotum esse voluerunt. Sed dei quidem nomen nonnullis antiquorum, licet inter se dissidentium libris insitum et ideo vetusta persequentibus quidquid de hoc putatur, innotuit. Alii enim Iovem crediderunt, alii Lunam; sunt qui Angeronam, quae digito ad os admoto silentium denuntiat, putent; alii autem, quorum fides mihi videtur firmior Opem Consuviam esse dixerunt”. - Graeci, ut constat, primi invenerunt numen Romae et Smyrna dicitur aedificasse anno 195 a. C. n. primum templum deae Romae, qua re Romani postero tempore magnum templum constituerunt Romae Aeternae Venerique Felici dicatum, et Senatus decreto effigies Romae cum murali corona et cornu copiae signabatur in nummis.
Critical Notes
-
1) redeunt: originally redeu nt, corrected by FLT editors.
-
2) luctantes : originally lutantes, corrected by LLT-editors.
-
3) ferebant: originally ferebanf, corrected by FLT editors.
-
4) praesagia: originally psaesagia, corrected by FLT editors (unclear manual correction in the copy preserved in the Biblioteca Romana of the Archivo Storico Capitolino).
-
5) munimina: originally munimma, manually corrected by anonymous reader to munimina in the copy preserved in the Biblioteca Romana of the Archivo Storico Capitolino.
-
6) incolumem: originally incolumen, corrected by FLT-editors.
-
7) Full stop added by FLT-editors.
-
8) Praestitit et: originally Praestit et, manually corrected by anonymous reader to Praestitit et in the copy preserved in the Biblioteca Romana of the Archivo Storico Capitolino.
-
9) Full stop added by FLT-editors.
-
10) humo: manually changed by anonymous reader to humo tunc in the copy preserved in the Biblioteca Romana of the Archivo Storico Capitolino.