PDF
EXPORT
[Essay on the mission of the Roman Empire, according to Vergil] - 1934
AUTHOR
THEMES/GENRES
The following text is based on two editions: Paolino Menna, Quaedam latinitatis specimina pro periculis certaminum experiendis, II. Euterpe (Nola: Ex Off. Dominici Basilicata Filiorumque, 1934 = B), and Paolino Menna, In quinto Latini sermonis certamine apud Romanorum Studiorum Institutum (Naples, Unione, 1939 = A).
The two editions’ main difference is the addition of a number of paragraphs to the start of the text in A, giving a brief synopsis of the events described in Vergil’s Aeneid. In the shared text, the two witnesses differ little in meaning, but in A, a number of the words used in B have been replaced with words of similar sense. Additionally, A corrects several verb forms from B, in accordance with the manual corrections found in the version of B at the Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze. Changes in orthography have not been noted in the critical apparatus, as they do not generate alternative interpretational possibilities. One difference in the shared section of some significance is the repeated addition of noster (“our”) to the word poeta (“poet”) in A. Although it is not made clear to whom noster refers, it can be interpreted as a strengthening of the notion of Vergil as the Italians own poet in A.
Because of its later date and the improvements to the text, the
readings presented in A have
generally been used as the main reading of the FLT-edition. The footnotes are
the same in both in both text witnesses.
Erlend Myklebust
Primum quae in opere praestantissimo quod Aeneis inscribitur insint; deinde quibus litterarum virtutibus exponantur; denique, qua ratione, quo munere atque officio non modo ex Aeneide verum etiam ex ceteris Vergili operibus Romanorum imperium sit constitutum.1
1
Vergili2 poema quod duodecim libris constat in duas partes dividi potest, quarum in priore Aeneae casus erroresque ante ipsius in Latium adventum laetissimis verborum coloribus depinguntur: quae vero ei acciderint, antequam Laviniam sibi matrimonio adiungeret, in posteriore recensentur.
2
At quo argumentum diligentius pressiusque exponam, Vergilianae Aeneidos actio ita se habet. Pius Aeneas, Troia a Graecis combusta, una cum patre Anchisa et quibusdam comitibus mari se commisit Italiam petiturus: Iunone vero adversa, ventorum protervia saeviente, Carthaginem demum post multos errores pervenit. Veneris ope, humanissime a Didone, Carthaginensium regina, exceptus est: nec ita multo post accidit ut multis cum lacrimis itineris vices atque domesticas calamitates persequeretur. Quibus enarratis, Regina adeo amore corripitur ut, Iunonis et Veneris consensu, Aeneae nubat atque maximam voluptatem capiat. Dum laetitia ambo efferuntur, Aeneas, invita Didone, ut sua fata attingeret, proficisci iussus est. Multis iactatus tempestatibus, in Siciliam appulit unde aliquandiu moratus et iustis patri persolutis, vela dedit ventis et Cumas contendit. Comitante vero Sibylla, ad impiorum sedes pervenit eorumque varias poenas comperit. Postquam, ut iisdem poetae verbis utar, ad laetos locos et amoena fortunatorumque nemorum virecta sedesque beatas devenit, factum est ut, duce Musaeo, patrem animas in convalle virenti inclusas lustrantem et fata virorum moresque recensentem offenderet. Nihil dulcius miserabiliusve huiusmodi congressu.
3
Quo facto, Anchises, quot egregii animi gentem romanam in posterum nobilitaturi essent dictis expedivit atque fata filium mansura edocuit. Aeneas, auspiciis acceptis, navem solvit atque post multiplices casus in Latium appulit ibique a Latino rege humane excipitur, qui pollicetur se ei Laviniam filiam uxorem adiuncturum nisi Turnus, Rutulorum rex, obstet. Qui quidem, Laviniae procus, cum suum populum tum finitimos concitat ut bellum adversus Troianos inferant.
4
Sub idem tempus Aeneas sibi auxilia comparandi causa ad Evandri et Tyrrhenorum societatem se applicavit. Ipsa vero mater multis precibus impetravit ut Vulcanus clipeum admirabili quadam arte factum, variis imaginibus atque signis distinctum, futura quibus Romanorum gesta exprimerentur, exstrueret.
*
**
**
5
Ancipiti Marte utrimque pugnatum est donec, Aeneas, faventibus diis, ad singulare certamen Turnum provocatum occidit. Quo sublato, Laviniam in matrimonium duxit atque de condenda urba cogitavit.
6
Inter omnes litterarum Latinarum existimatores hoc fere convenit Vergilium in Aeneide conscribenda narrationem historicam et fabulam sic inter sese conexuisse ut penitus suus exstiterit.
7
Cum vero, uti ait Quintilianus, Vergilius ab Homero secundus ait atque ceteris poetis longe praestiterit, supervacaneum est investigare uter maior fuerit. Uterque enim, summo ingenio praeditus, suis ipsius virtutibus commendatur. Quod si Vergilius inveniendi atque excogitandi vi inferior fuerit Homero, sensuum tamen suavitate, orationis munditia, commiserationis arte multo superat. Neque vero praetermittendum est illud totius Vergilianae poesis praecipuum et insigne, naturalis scilicet quidam ac iustus dolor, quem auctor pervolutando Lucreti poemate persecutus est. Praeterea quae unaquaque totius poematis parte continentur, existimatorum iudicio, tum arte, tum ingenii luminibus, tum colorum varietate, tum sententiarum gravitate, tum orationis suavitate adeo eminent ut nemo aequaverit neque par futurus sit. Quam ob rem Aeneis nobilissimum litterarum cuiuscumque gentis atque aetatis monumentum cum apud exteros tum apud nostrates existimandum est, cum praesertim mirum in modum ad patrium sermonem ditandum contulerit. Si vero extrema manus operi accessisset, Vergilius omni ex parte perfectus scriptor omnium gentium, omnium saeculorum, omnis memoriae facile princeps iudicaretur.
8
Denique, si quaeras unde poematis actio maxime niteat, scito totam narrationem Aeneae errorum in secundo libro perlegi non posse quin fleas et maxima delectatione afficiaris; deinde Didonis amores atque mortem voluntariam commiseratione atque dolore praestare; tum sedes scelestorum aptissime effingi; postremo Euryalum Nisumque etiam nunc in hominum mentibus prorsus haerere.
9
Inter3 illos, qui subtilius inquirunt hoc convenit Vergilium in ipso flore atque vitae iucunditate studiorum causa Romae versantem, nobilia Italiae inferioris loca peragrantem, non modo bella virosque, sed et Romanorum fata statuisse celebrare. Neque id mirum: namque omnem spem animumque in quendam ab Aenea prognatum, qui pacem daret atque constitueret, Romani tum converterant. At nescio quo pacto, Caesare interempto, tristia bella ita exarserunt ut populi Romani4 fortuna labaret, cum praesertim5 indigetes dii averterentur quibus omnia quondam provisa atque praecauta sunt ut Urbs,6 imperio in omnem orbem terrae constituto, omnium gentium domina exstaret.
10
Qua calamitate cum res romana in ruinam vergeret, veri simile7 est Vergilium a carmine epico prosequendo8 destitisse, quippe cui spiritus obtunderentur, spe tamen futuri, propositum sic animo retinuit ut, auspice quodam Romano principe pacifico, identididem illud urgeret.9 Etenim ex sexta ecloga1 atque tertio Georgicon libro,2 iam inde ab initio cerni potest poetam nostrum10 ad carmen epicum cum Brundisina11 pace, tum proelio actiaco feliciter confecto excitatum esse.12 At anno vigesimo nono, omnium animis ob triplicem Octaviani triumphum ad spem erectis, poeta nihil aptius commodiusque existimavit quam ut carmen temporibus remissum, longo tempore intermissum revocaret atque sic persequeretur ut in unum idemque opus sive Romanorum fata, sive gentis Juliae coalescerent.13
11
Etenim Vergilius ingenio et natura cum omnia animo volutaret atque inter philosophiam sincerissimamque religionem dissidia componeret, facere non poterat quin in summi Romanorum imperii causas inquireret. Qua in re existimavit Diis tot tantisque beneficiis Romanos prosequentibus maximae curae fuisse ut vitae instituta vigerent14 et meliora fierent. Denique poetae nostro15 Romani visi sunt divina providentia lecti qui sapienti imperio populos ad omnium utilitatem regerent atque proveherent. Vix credibile est huiusmodi munus, quo nihil honestius, nihil pulchrius, nihil gravius ulli populo a diis immortalibus umquam concessum sit,16 Romano sorte evenisse. Quod facile credes, si quae apud Vergilium in VI Aeneidos scripta legimus, memineris:
Excudent alii spirantia mollius aera
Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus,
Orabunt causas melius coelique meatus
Describent radio et surgentia sidera dicent:
Tu regere imperio populos, Romane, memento:
Hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem,
Parcere subiectis, et debellare superbos.3
12
Quod si fatorum iniquitate hominumque versutia acciderit ut Roma, fluctibus civilibus agitata, a proposito aberraret, tamen si tristia bella composuisset atque omnes populos in sapientem potestatem suam redegisset;17 si praeteritis futura adnexuisset, ex poetae mente velut praesaga futuri, praestantissimo honestissimoque munere toti generi hominum consulendi, perfunctura esset. Ad quod propositum assequendum elegantissimo Georgicon carmine Romani exciti sunt; sed nescio cur obmutuerint,18 donec fortuna ad summum imperii fastigium Octavianum evexit. Unde poeta animum suum in Aeneide conscribenda effudit; cuius poematis, si priorem partem spectas, mox videris quantum in ortum atque Romanorum originem fata contulerint. Posteriore vero parte cum Italorum Troianorumque res gestae, tum armorum piorum triumphi continentur; efficitur ut gens romana, bella bellis serendo, necessitatibus totius generis hominum in diem gliscentibus providendi consulendique causa, orta sit:19
Tu regere imperio populos, Romane, memento:
Hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem,
Parcere subiectis et debellare superbos!
13
Ergo qui censent Vergilio poema conscribenti supremum propositum20 fuisse ut populum Romanum21 atque gentem Juliam sic celebraret ut eorum initia in unum coirent, errant, utpote qui operis momentum, quod spiritus magnificentia atque ingenii acie cum Comoedia divina et Goethiano Faust tantum compararim, Amatucci auctore, detrahant atque spernant. Denique, mea sententia, Romani poema sibi vindicant quod Vergilius huc spectavit ut illi rebus et fortunis totius terrarum orbis22 consulerent providerentque: gens vero Julia hoc idem poema sibi tribuit, quod primum Caesar, deinde Octavianus munia senatus, magistratuum, legum in se trahentes in eo elaboraverunt ut tristia bella averterent impedirentque23 quominus Romanorum imperium fatis constitutum corrueret.
Critical Notes
-
1) Primum quae...sit constitutum. A : Ex Vergilii operibus breviter expone qua ratione, quo munere atque officio Romanorum imperium constitutum sit. B
-
2) Vergili poema...prorsus haerere. A : B does not contain this section.
-
3) B begins here.
-
4) Romani A : romani B
-
5) cum praesertim A : praesertim cum B
-
6) praecauta sunt ut Urbs A : praecauta fuerunt ut Urbs B
-
7) vergeret, veri simile A : vergeret verisimile B
-
8) prosequendo A : persequendo B
-
9) spe tamen futuri, propositum sic animo retinuit ut, auspice quodam Romano principe pacifico, identididem illud urgeret. A : tamen spe futuri, sic animo retinuit ut, auspice quodam romano principe pacifico, identidem urgeret propositum. A
-
10) nostrum A : B omittit.
-
11) Brundisina A : Brundisiana B
-
12) confecto excitatum esse A : confecto, excitari B
-
13) et Romanorum fata, et gentis Juliae A : sive Romanorum fata, sive gentis Juliae B
-
14) vigerent A : prosperarent B
-
15) nostro A : B omittit.
-
16) concessum sit A : concessum fuerit B
-
17) redegisset A : reduxisset B
-
18) obmutuerint A : obmu B, corrected by anonymous reader to obmutuerint in the copy preserved in the Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze.
-
19) orta sit A : or B, corrected by anonymous reader to orta sit in the copy preserved in the Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze.
-
20) supremum propositum A : extremum propositum B
-
21) Romanum A : romanum B
-
22) totius terrarum orbis A : totius orbis terrarum B
-
23) averterent impedirentque A : cessarent impedirentque B
Doctor PAULINUS MENNA
R. LYCEI IOAN BAPT. VICO
NEAPOLI
QUAEDAM LATINITATIS SPECIMINA PROPERICULIS CERTAMINUM EXPERIENDIS
II.EUTERPE
NOLAE
MCMXXXIV - A. XII
Cum expertus hoc didicerim magistros, sive in publica maturitatis, quae dicitur, probatione experienda, sive in periculis certaminum subeundis, docendi in scholis causa, iisdem difficultatibus distringi atque ipse, iamdiu statui quidquid temporis a rebus meis vacaverit multa industria et labore in quibusdam latine scriptis exarandis impendere. Qua in re huc in primis spectavi ut illis adiumento utilitatique essem in periculis certaminum evincendis, deinde vero ut non modo rationes, sed et scribendi ordinem in loco tractando admonerem, denique ut quaedam latinitatis specimina offerrem. Quamvis vero in hac et illa re conficienda penitus meus extiterim, tamen illud fateor haec scripta potius quadam sermonis munditia quam novis litterarum notionibus commendari.
Illa enim modo ex litteris italis, modo graecis, modo latinis, modo ex historia rerum graecarum desumpta sunt: carptim vero, certo tempore et nomine Musarum distincta edentur.
Hoc meum qualecumque opus in quo fidenter nixeque elaboravi, si quid utilitatis in universum afferat magistris, quod praecipuum propositum fuit, satis est.